ص: 2

ص: 3

مجمع جهانی شیعه شناسی

شناسنامه کتاب

نام کتاب:..............................................................

تاریخ تشیع گیلان

نام مؤلف: ...................................................... سید علی شفیع پور حسینی

ناشر: ............................................................. انتشارات آشیانه مهر

ویراست علمی و تصیحح: .................................................... خلیل بخشی زاده

ویراستار متن: ................................................... . سید علی سجادی بهسودی

صفحه آرا: ...................................................... علیاکبر احسانی تیرگر

حروفچنین: .............................................................. . مهدی لطفی مرام

چاپخانه: ......................................................................... اسوه

سال نشر: ......................................................................... 1389

نوبت چاپ: ......................................................................... اول

تیراژ: ........................................................................... 3000

قیمت گالینگور: ........................................................................

قیمت شومیز: ...........................................................................

شابک: .................................................................................

قم: 45 متری عمار یاسر – پلاک 92 – مجمع جهانی شیعه شناسی.

™حق چاپ متعلق به مجمع جهانی شیعه شناسی میباشد ˜

ص: 4

ص: 5

تقدیم به

روح

بلند سالار شهیدان،

حسین بن علی علیه السلام

و

شاگرد مکتب ایشان،

شهید سید محمد محمدپور نیاکی

ص: 6

ص: 7

ص: 8

ص: 9

ص: 10

ص: 11

ص: 12

ص: 13

ص: 14

ص: 15

ص: 16

در عصر کنونی که جهان با سرعت چشم گیری رو به سوی مدرن شدن گذاشته و معنویت در حاشیه قرار دارد، انسان های فهیم به دور از جوسازی ها و جریان های انحرافی در آشفته بازار کنونی در پی معنویت راستین و شاه راهی برای رسیدن به اهداف متعالی هدایت گران واقعی بشر - یعنی پیامبران الهی و جانشینان صادق آنان که در مسیر تاریخ چراغ های روشنی بخش و نجات دهنده عصرها و نسل ها بوده اند - هستند، حرکت معنوی و صحیح کشتی نجات بخش از آغاز خلقت تا زمان پیامبر|، پیامبر خوبی ها و بعد از آن وجود مبارک با هدایت امامان معصوم علیهم السلام در حال نجات دادن و حیات بخشیدن به سانحه دیدگان باتلاق انحراف و گمراهی همچنان به حرکت خود ادامه می دهد.

اما آنچه دراین پژوهش پیوسته به دنبال آن هستیم، شناخت و معرفی اجمالی شیعه در عصر پیامبر و بعد از آن و سیر آن در عصر امویان و عباسیان و هم زمان با آن عصر در ایران و به طور خاص در گیلان و بعد، آغاز ورود علویان به گیلان و گسترش شیعه در گیلان است. مذهب تشیع در گیلان از آغاز تا زمان صفویه چه تحولاتی در آن ایجاد شده است که در این میان از قیام و دولت علویان و از دولت آل بویه و دولت آل کیا و از حاکمان آنان و از خدمات فرهنگی و اجتماعی آنان سخن خواهیم گفت.

در حقیقت در این پژوهش برآنیم تا از چگونگی ورود علویان به گیلان و پذیرش شیعه امامیه و در نهایت، اوج آن در زمان دولت آل بویه آگاه شویم، سپس نظریه برخی از مورخین که از وجود مذهب زیدیه در منطقه خبر می دهند و وضعیت نوع مذهب آن ها در زمان علویان و دولت آل کیا و در زمان صفویه را بررسی و فراز و نشیب آن ها در گیلان و دیلمستان را مورد مداقه قرار دهیم.

ص: 18

گذشته پرافتخار گیلان و بزرگان آن

منظور

ما از گیلان منطقه «بیه پیش» است که از سفیدرود تا چالوس امتداد داشته و سبقت تاریخی و فرهنگی آن، از دیلمان - که در آن سوی دامنه البرز قرار دارد - آغاز و به دار الحکومه لاهیجان زمان کیانیه و پس از آن می انجامد. این خطه وسیع که از یک سو مزایای کوه و جنگل و از سوی دیگر ویژگی های جلگه و نعمت های فراوان آن و دریای خزر را داراست، از نظر معنوی، فرهنگی و سیاسی، شخصیت هایی را در دامن خود پروریده و حرکتی را در جهان پدید آورده که برای همیشه تاریخ، دنیای بشریت و اسلام و تشیع را وامدار خود ساخته است.

یوحنای دیلمی یکی از حواریون حضرت عیسی علیه السلام و صاحب یکی از اناجیل اربعه مسیحیت از همین دیار است.

یحیی بن زیاد دیلمی معروف به «فر ّاء» امام کوفیان در علم نحو متوفّی به سال 207 هجری قمری، از فرزندان این آب و خاک است.

آل بویه یا دیالمه که از سال 325 هجری تا 447 در فارس و کرمان و عراق عجم و عراق عرب حکمروایی داشتند و فقهایی چون شیخ مفید و سید رضی و سید مرتضی و شیخ طوسی و سلّار و دیگران با حمایت آنان به نشر معارف و فرهنگ و فقه علوی پرداختند، از فرزندان این سرزمین علم پرورند.

صاحب بن عباد دیلمی (تولّد 326 - وفات 385ه-.ق) وزیر مؤیدالدوله دیلمی که شیخ المحد ّثین «صدوق» کتاب عیون اخبار الرضا علیه السلام را به نام وی تألیف کرده و دیباچة آن را به ذکر قصیده غر ّای او که درباره حضرت رضا علیه السلام سروده، مزین ساخته است، از فرزندان این خطّة

ص: 20

شیعه پرور است.

سلّار دیلمی متوفی به سال 463 ه-.ق، شاگرد شیخ مفید و مرجع تقلید جهان اسلام در قرن پنجم - که طبق فرموده مرحوم آیت الله العظمی بروجردی - به نقل از آیت الله بهجت - اگر استان گیلان، شخصیتی جز «سلّار» نمی داشت، تنها همان برای گیلان کافی بود - از این دیار مردپرور است.

پرداختن

به چگونگی زندگی هر یک از این شخصیت ها، پیش درآمدی است برای تکیه بر مواریث فرهنگی، دینی، روح استقلال طلبی و ظلم ستیزی ملّتی که قرن ها در برابر ستم بنی امیه، بنی عباس و دیگران، چون کوه، مقاوم و استوار ایستاد و تسلیم هیچ قدرت بیگانه نشد و هنگامی که علویین - که بوی عدالت علی علیه السلام را داشتند - به این سامان آمدند مردم گیل و دیلم، یک باره به آن ها پیوستند و با آغوش باز، آن ها را پذیرفتند و کم کم خلافت عباسیان را، فرزندان «بویه» در اختیار گرفتند و عدالت و فرهنگ علوی را در این دیار و در قلمرو حکومت خود، گسترش دادند و تشیع را به عنوان مذهب رسمی خود پذیرفتند. آنان از شیخ صدوق ها، مفیدها، سید رضی و سید مرتضی ها، سلّارها و شیخ طوسی ها و مانند آنها حمایت کردند و آن همه افتخار را در جهان اسلام پدید آوردند ولی متأسفانه کتابی که به طور کامل، این سرزمین زرخیز را - که مهد شجاعت، عدالت، فقاهت و علم و دانش پروری است - معرفی کند، تدوین نیافته بود.

همه این انگیزه ها شرایط مناسبی را به وجود آورد که چنین پژوهشی تحقیق و تدوین شود. از همه این ها گذشته علاقه به وطن و دانشمندانی که برای این منطقه و جهان اسلام، افتخار و عزت آفریدند، انگیزه دیگری برای انجام این کار بود؛ چرا که امام علی×

ص: 21

فرمود:

«فان کان لابدّ من العصبیّةِ فلیکن تعصّبکم لمکارم الخصال و محامد الافعال و محاسن الامور؛

اگر قرار است تعصّبی در کار باشد، باید برای اخلاق پسندیده و افعال نیک و کارهای خوب باشد.»((1))

آمین یا رب ّ العالمین

ص: 22

در این نوشتار به این سؤال پاسخ خواهیم داد:

شیعه چه زمانی وارد گیلان شد و کدام گرایش را ارائه نمود؟

سؤالاتی که در این فضای تحقیقی به دنبال آن خواهیم بود، بدین قرارند:

1. تشیع و معانی معروف و مطرح آن؟

2. زمان به وجود آمدن تشیع؟

3. صدور اسلام و تشیع به ایران به طور عام و در گیلان به طور خاص از چه زمانی بوده است؟

4. جغرافیای حکومت های شیعی چگونه بوده است؟

5. عوامل نفوذ تشیع در منطقه چه چیزی بوده است؟

6. روابط حکومت های منطقه با حکومت مرکزی چگونه بوده است؟

7.

اوضاع سیاسی گیلان از ورود اسلام تا پایان حکومت آل کیا چگونه بوده است؟

عوامل

زیر را می توان در مهاجرت سادات و علویان به منطقه گیلان مؤثر دانست:

1 - فشار و ظلم و تعدی بنی عباس بر طرفداران آل البیت علیهم السلام و به خصوص بر خاندان رسالت از عوامل عمده مهاجرت سادات و علویان به منطقه گیلان بود؛

2

- استقبال خوب مردم گیلان از سادات و ذر ّیه رسول خدا| و مبارزه علیه ظلم و ستم عامل دیگری در تثبیت و استمرار تشیع در گیلان به شمار می آید؛

3 - مبارزات مردم منطقه با فساد و ظلم عمال عباسیان زمینه استقبال علویان و سادات را در منطقه ایجاب می کرد؛

4 - در منطقه طبرستان و گیلان به علت وجود داشتن پوشش گیاهی و جنگل و منطقه کوهستانی منطقه ای امنی برای سادات و علویان به شمار می آمد و لذا به این منطقه

ص: 24

مهاجرت می کردند؛ سابقه طولانی تشیع در گیلان استمرار حکومتی طرف دار شیعه و امامت امامان شیعه در آن منطقه و وجود صدها مقابر و مراقد امام زادگان واجب التعظیم در منطقه گیلان شاهدی است گویا بر بیداری و روشن بینی ملت گیلان و این که در ابتدای پذیرش اسلام خود خاندان رسالت را برگزیدند. اما بعضی نکته ها مبنی بر زیدی بودن آن ها در بعضی کتاب ها و کلمات محقّقان قدیم و معاصر مرا بر آن داشت تا به این تحقیق دست بیازم و تشیع و حقیقت آن را در گیلان مورد مداقه قرار دهم. پس در حقیقت علت انتخاب موضوع اثبات شیعه اثنی عشری در گیلان در ابتدای امر تا اتصال به حکومت صفویه می باشد که هدف اصلی در این کتاب نیز چنین می باشد.

4. تاریخ خانی، تألیف علی بن شمس الدین بن حاجی حسین لاهیجی به سال 880ه-.ق؛

5. تاریخ گیلان، تألیف ملّاعبد الفتاح فومنی به سال 923ه-.ق؛

در سابقه این موضوع، پژوهشی ویژه و کامل در دست نیست. آنچه هست اشاراتی کوتاه و ناچیز به سیر تاریخ تشیع است که در ذیل تاریخ گیلان آمده و هرگز به شناخت دقیق و علمی سیر تاریخ تشیع در گیلان توجهی نکرده است.

از جمله این پژوهش ها عبارتند از:

1. ولایات دار المرز، اثر رابینو ه-.ل، ترجمه جعفر خمامی زاده؛

2. تاریخ تنگابن، اثر علی اصغر یوسفی نیا ؛

3. گیلان از آغاز تا مشروطیت، اثر محمد تقی میر ابوالقاسمی ؛

4.

تاریخ هزارسالة اسلام در نواحی شمال ایران، اثر محمد مهدی شجاع شفیعی؛

5. پیشینه تاریخی و فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، اثر محمد علی قربانی.

علاوه بر این ها کتاب های دیگری هم در تاریخ گیلان نگارش شده که آن ها نیز از بررسی دقیق علل و عوامل سیر شکل گیری تشیع در گیلان غافل مانده اند. ازاین رو، ما در این پژوهش در پی تأمین این نیاز بر آمده ایم و با این بیان هدف ما در این پژوهش شناسایی علمی - استدلالی گوشه ای از تاریخ گیلان خواهد بود.

به این معنا که تاریخ این ولایت را از آغاز و سیر شکل گیری تشیع و قیام علویان در جهان اسلام به اجمال و تاریخ تشیع در گیلان را تا پایان حکومت آل کیا به تفصیل بررسی خواهیم کرد و بر اساس دیدگاه خود علل و عوامل سیر شکل گیری تشیع در گیلان در بستر تاریخی اش جستجو خواهیم کرد.

ص: 26

ص: 28

واژه «شیعه» در لغت از ماده «شیع» به معنای مشایعت و پیروی است و بر پیروان و یاران اطلاق می شود. چنان که بر یاران و پیروان علی علیه السلام اطلاق می گردد.((1))

به قول صاحب تاج العروس: شیعه یعنی گروهی که دوستدار عترت و خاندان پیامبر هستند.((2))

جوهری در صحاح اللغة می نویسد:

تشیع؛ مشایعت, یعنی پیروی نمودن، یاری نمودن و ولایت کسی را داشتن.((3))

ابن خلدون معتقد است:

بدان که شیعه در لغت عبارت است از یاران و پیروان و در عرف فقها و متکلمان گذشته و حال, به پیروان علی علیه السلام و فرزندانش اطلاق می شود.((4))

مرحوم

مظفر در کتاب تاریخ تشیع می نویسد:

شیعه از نظر لغت به معنی پیروان و یاران و انصار است و با همین ساختمان لفظی بر مفرد و تثنیه و جمع و مذکر و مونث - بدون نیاز به

ص: 29

تغییر قالب - اطلاق می گردد و ریشه آن از (مشایعت) به معنی مطاوعه و پیروی کردن است. این واژه تنها در مورد فرد و یا افرادی به کار می رود که دوستدار علی و فرزندان او علیهم السلام هستند و به امامت آن ها اعتقاد دارند تا آن جا که اگر واژه شیعه, بدون قید و شرط اضافی به کار برده شود و قرینه ای در کار نباشد اذهان به چنان افرادی منصرف می شود که قائل به امامت امامان یاد شده هستند.((1))

در لغت نامه دهخدا آمده است:

معنای لغوی این واژه در دو سوره مبارک قرآن نیز آمده است؛ یکی در قصه موسی و فرعون در سوره قصص، آیه پانزده که می فرماید: وقتی موسی علیه السلام در هنگام بی خبری مردم به شهر درآمد؛ {فوجد فیها رجلین یقتتلان هذا من شیعته و هذا من عدوه} دیگری در سوره صافات، آیه 83 که درباره پیروی حضرت ابراهیم علیه السلام از حضرت نوح می فرماید: {و ان من شیعته لابراهیم} تشیع نیز در لغت به معنای ادعای پیروی کردن است، چنان که وقتی گفته می شود (تشیع الرجل) به معنای این است که این فرد ادعای شیعه بودن دارد. البته به مذهب شیعه (تشیع) نیز اطلاق می شود.((2))

در کتاب تاریخ سیاسی صدر اسلام یا شیعه و خوارج آمده است:

در زبان عرب، واژه شیعه را بر حزب نیز به کار می برند. از این رو، شیعه علی علیه السلام در مقابل شیعه معاویه قرار می گیرد. همین معنا در تقسیمات اصطلاحات تشیع به عنوان تشیع اعتقادی مطرح شده است.((3))

ص: 30

شیعه در اصطلاح به مسلمانانی گفته می شود که حضرت علی علیه السلام را پس از رحلت پیامبر اکرم| خلیفه شرعی و بلافصل می دانند و عمل آنان را که در سقیفه بنی ساعده گرد آمدند و ابوبکر را به خلافت و جانشینی پیامبر| برگزیدند، نمی پذیرند.((1))

آن ها این کار را نقطة آغازین انحراف در تاریخ سیاسی اسلام می دانند و معتقدند امامت علی علیه السلام از سوی پیامبر اکرم| منصوص بوده و امامت جز به ظلم و ستم از علی علیه السلام و اولاد او خارج نمی شود.((2))

در تفکر شیعی امامت مخصوص معصوم است((3)) از این رو چنین کسانی شایستگی جانشینی پیامبر| را دارند.

شهرستانی در معنای اصطلاحی این واژه مینویسد:

شیعه به کسانی گفته می شود که تنها از علی علیه السلام پیروی می کنند و قائل به امامت منصوص او هستند و او را وصی [بلافصل] می دانند.((4))

ابن

حزم مینویسد:

شیعه به کسی گفته می شود که قائل است، علی علیه السلام پس از پیامبر| برترین مردم و سزاوارترین آنها به امامت و جانشینی است.((5))

ص: 32

رسول

جعفریان مینویسد:

اصطلاح شیعه به سه معنا به کار رفته است؛ شیعه اعتقادی، شیعه در مقابل عثمانیه و نیز به معنای دوستی اهل بیت علیهم السلام ((1))

شیعه به معنای اعتقادی، نخستین بار در زمان رسول خدا| به پیروان علی علیه السلام اطلاق شده است.((2))

با استفاده از این اصطلاح، بعد از آن به پیروان عثمان (شیعه عثمانی)((3)) و به پیروان معاویه عنوان شیعه معاویه((4)) اطلاق شد، تا این که پس از جنگ صفین، این اصطلاح برای شیعیان امام علی علیه السلام به کار رفت و پیروانش در سال شصت هجری طی نامه ای که به امام حسین علیه السلام نوشتند،

خود را شیعه اعتقادی امام علی علیه السلام نامیدند.((5))

ص: 33

«زید مدتی شاگردی واصل بن عطا بنیان گذار مذهب معتزله را کرده و اصول مذهب معتزله را از او فرا گرفته است.»((1))

از این رو زیدیان در اصول، معتزلی هستند. به همین دلیل امامت مفضول را با وجود افضل جایز می شمارند((2)) و از شیخین بدگویی نمی کنند.((3))

از نظر اعتقادی به اهل سنت نزدیکند.

ابن قتیبه مینویسد:

«زیدیان از همه فرقه های رافضی غلو کمتری دارند.»((4))

بدین دلیل قیام محمد نفس زکیه - یکی از رهبران زیدی - مورد سفارش برخی از فقهای اهل سنت بود و به نقل واقدی، ابوبکر بن ابی سیره((5)) ابن عجلان((6)) و عبد الله بن جعفر که از محدثان بزرگ مکتب مدینه بودند و خود واقدی از آنان حدیث نقل کرده است، در قیام محمد نفس زکیه شرکت داشتند.

ص: 35

شهرستانی

می نویسد:

«از جمله شیعیانِ محمد (نفس زکیه)، ابوحنیفه بود.»((1))

معتزله

بصره نیز با قیام محمد موافق بودند.

ابوالفرج

اصفهانی مینویسد:

«جماعتی از معتزلیان بصره از جمله واصل بن عطا و عمرو بن عبید با او بیعت کردند.»((2))

بدین ترتیب زیدیان، فقط از نظر سیاسی شیعه به شمار می آیند هرچند معتقد به تقدم اولاد فاطمه علیهم السلام نیز بودند.

شیعه کسانی هستند که هرگاه در مسئله ای که از رسول خدا| رسیده اختلاف کنند، قول علی علیه السلام را میپذیرند و هرگاه مردم در مطلبی که از علی علیه السلام رسیده است اختلاف کنند، به قول جعفر بن محمد علیه السلام رجوع می کنند.((1))

دشوار است که بگوییم این افراد [یعنی گروهی از انصار و بنی هاشم و خاندان عبد المطلب و عده ای از مهاجرین مثل سلمان و ابوذر غفّاری و مقداد بن اسود و عمار یاسر و خالد بن سعید و بریده اسلمی] رأی شان در استحقاق علی علیه السلام بر امامت بعد از وفات پیامبر| بدون هیچ مقد ّمه ای بوده است؛ بلکه استمرار طایفه ای از صحابه بر ولایت حضرت علی علیه السلام و اعتراف آنان به امامت او دلیل بر آن است که اعتقاد به امامت حضرت علی علیه السلام نتیجه افکاری نبوده است که موقعیت سقیفه آن را ایجاد کرده باشد، بلکه قبل از وفات پیامبر| سابقه داشته است.((1))

زمینه های مناسب اجتماعی و سیاسی ظهور بیشتری داشته و واقعه جنگ جمل در ظهور و بروز آن نقش ویژه ای داشته است.((1))

بسیار شگرف شهادت امام حسین علیه السلام بر شیعیان اشتباه گرفته اند.((1))

و از آنچه در نقد نظریه پیشین بیان گردید، نقد این نظریه نیز روشن می گردد.

آری! در این که واقعه کربلا نقطه ی عطف مهمی در حیات سیاسی و معنوی شیعه به شمار می رود، تردیدی نیست ولی خود این واقعه عظیم - تا آن جا که به امام حسین علیه السلام و یاران او مربوط می شود - نتیجه عقاید و باورهای شیعه است که از عصر رسالت آغاز شده و تا آن روز مراحل تاریخی گوناگونی را پشت سر گذاشته بود.((2))

شام، مصر و بصره داشت، رواج می داد. او معتقد به رجعت پیامبر اسلام| همانند رجعت حضرت عیسی علیه السلام بود. هم چنین باور داشت که برای هر پیامبری جانشینی است و علی علیه السلام جانشین رسول خدا| و خاتم الاوصیاست. عثمان غاصب حق این وصی بوده و بر او ظلم کرده است. از همین رو بر امت اسلامی است که قیام نموده و عثمان را از اریکه خلافت به زیر کشیده و حکومت را به علی علیه السلام واگذار کنند. در این میان گروهی از اصحاب، مانند ابوذر، عمار بن یاسر، محمد بن ابی حذیفه، عبد الرحمن بن عدیس، محمد بن ابی بکر، صعصعة

بن صوحان عبدی، مالک اشتر و دیگران به او گرویدند و در نتیجه این تحریک ها جماعتی از مسلمانان بر خلیفه وقت قیام و شورش نموده و او را به قتل رساندند و حتی همین گروه در جنگ جمل و صفین نیز دخالت اساسی داشتند.((1))

پاسخ:

مرحوم مظفر به نقل از محمد کردعلی - از علمای اهل سنت، مینویسد: اما نظریه پاره ای از نویسندگان - مبنی بر این که پدید آمدن گروهی به عنوان اهل مذهب تشیع از بدعت ها و نوآوری های عبد الله بن سبا، معروف به (ابن السوداء) است - نظریه ای نادرست است و از قلت معرفتِ این نویسندگان نسبت به حقیقت مکتب (اهل مذهب تشیع) ریشه می گیرد. اگر کسی درباره این امر، از دیدگاه شیعه اطلاعی کسب کند و از مراتب تنفر شیعه نسبت به او و گفتار و کردارش آگاه گردد و سخن دانشمندان شیعه را - که بی هیچ گونه اختلافی وی را مورد طعن و هدف یورش قرار داده اند، - مورد مطالعه قرار

ص: 44

دهد به این نکته پی می برد که تا چه حد ومقداری نظریه این گونه نویسندگان به صواب نزدیک است. [یعنی متوجه خواهد شد که نظریه آنان تهی از واقعیت و فاقد صحت است] بدون تردید شیعه نخستین بار در حجاز - که باید آن را سرزمین تشیع برشمرد - پدید آمد.((1))

بر فرض که این قصه صحیح باشد، آنچه جای سوال دارد آن است که چه ارتباطی بین این قضیه و این که «عبدالله بن سبا» موسس مذهب شیعه است وجود دارد؛ زیرا همان گونه که در جای خود ثابت شد، موسس شیعه در حقیقت ذات خداوند متعال با تعلیمات خود در قرآن کریم است. پیامبر| نیز در طول 23 سال این درخت ریشه داری را که قرآن در جامعه اسلامی کاشته، آبیاری نموده است. چه در زمان پیامبر| و چه بعد از وفات آن حضرت افراد و گروه هایی به این مذهب گرویده و به ولایت و وصایت و امامت اهل بیت علیه السلام و در رأس آن ها امام علی علیه السلام اعتقاد پیدا نمودند.((2))

از اعراب و در اثر کینه ای که از خلیفه دوم به جهت فتح ایران و نابودی تاج و تخت کسراها، آتش پرستی و مجوسیت داشتند، کوشیدند مجوسیت را در قالب لباس اهل بیت علیه السلام و تشیع زنده کنند از آن رو «شیعه» را به وجود آوردند.((1))

ب) با توجه به مقام اهل بیت علیهم السلام و مظلومیت امامان شیعه علیهم السلام و شیعیان باعث شد که عده ای متوجه شیعه شوند؛ زیرا انسان به طور فطری میل به همدردی و گرایش به مظلوم دارد و بعد با شناخت بیشتر از آن بزرگواران جذب شیعه شوند و این خود عامل اساسی برای نفوذ شیعه در میان مردم ایران بوده است.

دکتر شیبی در مورد مظلومیت شیعه در طول تاریخ می نویسد:

و نجد تاریخ الشیعة منذ کارثة کربلا عبارة عن سلسلة لاتنقطع التعذیب و الاضطهاد؛

تاریخ شیعه از حادثه کربلا به این سو، عبارت از یک سلسله فشار و شکنجه مردم است.

مظلومیت تشیع، یکی از زمینه های محبوبیت آنان به شمار می رفت؛ به طوری که حادثه زید و فرزندش یحیی توانست، خراسان را یکپارچه به سمت بنی هاشم سوق دهد اما ابومسلم که داعی عباسیان بود، جریان را منحرف کرد و نگذاشت که خلافت به دست صاحبان واقعی آن، یعنی علویان برسد.

دکتر جوزف فرانسوی در تحقیقی تحت عنوان (شیعه و ترقیات متحیر العقول) می نویسد:

و از جمله امور طبیعی که موید فرقه شیعه شد و توانسته است تا در قلب دیگر فرقه ها تأثیر بگذارد مسئله اظهار مظلومیت بزرگان دین آنها است و این مسئله از امور طبیعی به شمار می آید؛ زیرا طبع هر کس به نصرت و یاری مظلوم کشش دارد.((1))

ج) عده ای دیگر تشیع را از طریق مقابله و معاشرت با شیعیان و علویان که به ایران سفر کرده بودند، فرا گرفتند؛ دولت علویان در دیلمان و طبرستان و حضور شیعیان در

ص: 48

خراسان و قم و غیره.

د) گروه بسیاری نیز معتقدند بعد از آن که دولت شیعی صفوی در ایران تأسیس شد، این مذهب به طور رسمی در ایران گسترش چشم گیری پیدا کرد.

ثانیاً: مطابق نقل مورخان، در میان اسیران سه نفر از دختران یزدگرد بودند که حضرت علی علیه السلام هر سه را از عمر بن خطاب گرفت، یکی را به عبد الله بن عمر داد و دیگری را به فرزندش حسین علیه السلام و سومی را به محمد بن ابی بکر عطا نمود.((1))

حال سؤال این است که اگر علت گسترش تشیع در بین ایرانیان موضوع دامادی امام حسین علیه السلام با دختر یزدگرد است، چرا دامادی عبد الله بن عمر سبب انتشار تسنن در بین ایرانیان نبوده است؟

علامه شهید استاد مطهری معتقد است

حقیقت این است که علت تشیع ایرانیان و علت مسلمان شدنشان یک چیز است، ایرانی روح خود را با اسلام سازگار دید و گمگشته خویش را در اسلام یافت. مردم ایران که مردمی با هوش بودند و سابقة فرهنگ و تمدن داشتند، بیش از هر ملت دیگر نسبت به اسلام شیفتگی نشان دادند و به آن خدمت کردند. مردم ایران بیش از هر ملّت دیگر، به روح و معنی اسلام توجه داشتند. به همین

دلیل توجه ایرانیان به خاندان رسالت از هر ملت دیگر بیشتر بود. ازاین رو تشیع در میان ایرانیان نفوذ بیشتری یافت. یعنی ایرانیان روح

ص: 49

اسلام و محتوای اسلام را نزد خاندان رسالت یافتند؛ چرا که فقط خاندان رسالت بودند که پاسخگوی پرسش ها و نیازهای واقعی روح ایرانیان بودند.

آن چیزی که بیش از هر چیز دیگر روح تشنه ایرانی را به سوی اسلام می کشید، عدل و مساوات اسلامی بود. ایرانیان قرن ها از این نظر محرومیت کشیده بودند و انتظار رفع آن را داشتند. آن ها دیدند، آن عدالت و صفا و مساوات اسلامی که روح تشنه آن ها را سیراب می کند، تنها در خاندان رسالت یافت می شود.((1))

ایران از هر نقطه دیگر برای کاشت بذر تشیع زمین مناسب تری بوده است و هرچه زمان، گذشته آمادگی ایرانیان برای تشیع بیشتر شده است و اگر چنین ریشه ای در روح ایرانیان نبود، صفویه موفق نمی شدند با در دست گرفتن حکومت، ایران را شیعه و پیرو اهل بیت علیهم السلام نمایند.((1))و((2))

برخی از دانشمندان اهل سنت نیز چنین عقیده ای را دارند، چنان که محمد کرد علی از بزرگان علمای اهل سنت می نویسد: عده ای از صحابه در عصر پیامبر اکرم| معروف به شیعه بودند.((1))

پیامبر اکرم| اولین شخصی بود که بر دوستی (ولایت و پیروی) علی علیه السلام تأکید کرد و بر پیروان او نام «شیعه» نهاد.((2))

به این ترتیب، تشیع سیمای حقیقی اسلام است که در زمان خلافت ظاهری حضرت علی علیه السلام اعتقاد درونی آن با واقعیات ظاهری انطباق یافت.

مرحوم مظفر از قول محمد کردعلی مینویسد:

ما را از تأیید استدلهایی برای اثبات هدف و منظور ما بی نیاز ساخته

ص: 52

است، چرا که وی می گفت: گروهی از بزرگان صحابه در زمان رسول خدا| به ولایت و دوستی نسبت به علی علیه السلام معروف بوده اند مانند سلمان فارسی که می گفت: با رسول خدا| بیعت کردیم مبنی بر این که از نصیحت و ارشاد مسلمین دریغ نورزیم و پیرو و دوستدار علی بن ابی طالب علیه السلام باشیم. یا ابوسعید خدری که می گفت: مردم به پنج امر موظف شدند اما به چهار امر عمل کردند و یک امر را ترک گفتند. وقتی از او دربارة آن چهار امر سؤال کردند، پاسخ داد: نماز، زکات، روزه ماه رمضان و حج (که مردم بدان ها عملاً پای بند بودند). پرسیدند آن امری را که مردم به آن بی اعتنایی کردند، چیست؟ گفت: ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام . گفتند: آیا ولایت علی علیه السلام مانند آن چهار امر و در کنار آن ها فرض و واجب است؟ پاسخ داد: آری! ولایت علی بن ابی طالب علیه السلام نیز همانند آنها واجب و ضروری است.((1))

وقتی احادیث نبوی را مورد بررسی قرار دهیم، خواهیم دید که نام شیعه پیش از همه، به وسیله رسول خدا، محمد مصطفی| در احادیث فراوانی – که مورد قبول اهل تسنن نیز هستند - بر دوستداران علی علیه السلام اطلاق گردیده است که به تعدادی از از آن ها اشاره می کنیم

پیامبر اکرم| به علی علیه السلام فرمود:

«خدا گناهان شیعیان و دوستداران شیعیان تو را بخشیده است.»((2))

پیامبر| به علی علیه السلام فرمود:

تو و شیعیانت در حوض کوثر بر من وارد می شوید، در حالی که سیراب شده اید

ص: 53

و صورتتان سفید است و دشمنان تو تشنه و در غل و زنجیر بر من وارد می شوند.»((1))

انس

بن مالک از پیامبر اکرم| نقل می کند که جبرئیل به من گفت:

خدای تعالی علی علیه السلام را به حدی دوست دارد که ملائکه را مثل او دوست نمی دارد، به اندازه تسبیح هایی که گفته می شود. خدا فرشته خلق می کند، تا برای دوستداران و شیعیان علی تا روز قیامت استغفار کنند.((2))

روایاتی از رسول اکرم| درباره برخی از شیعیان وارد شده و جالب این که از زبان مخالفان شیعه نیز نقل شده است. عایشه درباره حجر بن عدی نقل کرده است. عایشه بعد از قتل حجر و یارانش، به (معاویه) گفت:

ای معاویه! هنگامی که حجر و یارانش را می کشتی، شکیبایی تو کجا رفته بود. آگاه باش که از رسول خدا| شنیدم که فرمود: جماعتی، در محلی به نام «مرج عذراء» کشته می شوند که اهل آسمان ها به خاطر قتل آنان، خشمگین می گردند.((3))

حجاز - که باید آن را سرزمین تشیع برشمرد - پدید آمد.

هم چنین در مصادر حدیثی اهل تسنن روایات بسیاری را می یابیم که پیامبر اکرم| پیروان اهل بیت علیه السلام را

تحت عنوان شیعیان علی علیه السلام مورد

مدح و ستایش قرار داده است. به برخی از آن ها توجه کنید:

جابر بن عبد الله انصاری می گوید:

«کنا عند النبی| فاقبل علی علیه السلام فقال النبی| و الذی نفسی بیده ان هذا و شیعته هم الفائزون یوم القیامة و نزلت «ان الذین آمنوا...»((1))

نزد رسول خدا| بودیم که علی علیه السلام وارد شد، پیامبر| فرمود: قسم به کسی که جانم به دست اوست، همانا این (علی) و شیعیان او کسانی هستند که روز قیامت به فوز بهشت و سعادت نایل خواهند شد.»

امام علی علیه السلام فرمود:

«قال لی رسول الله| انت و شیعتک فی الجنة((2))؛

رسول خدا به من فرمود: تو و شیعیانت در بهشت خواهید بود.»

این مضمون را حدود سی و چهار نفر از علمای اهل سنت نقل کرده اند، ابن عساکر، ابن حجر، ابن اثیر، طبرانی، هیثمی، حاکم نیشابوری، سیوطی، بلاذری، طبری، خطیب بغدادی، علامه مناوی، متقی هندی، آلوسی و شوکانی. اینان کسانی هستند که در مدح و ستایش حضرت علی علیه السلام و شیعیان آن حضرت احادیث فراوانی را ذکر کرده اند.

ص: 55

ص: 56

ص: 58

با وجود همه اختناق ها و ستم هایی که در دوران امویان بر شیعیان وارد شد, گسترش تشیع متوقف نشد؛ زیرا مظلومیت خاندان پیامبر, باعث تمایل قلوب مردم به سوی آنان می شد و همواره افراد جدیدی به سِلک شیعیان در می آمدند و این در پایان دولت اموی به طور کامل مشهود است. از زمان امیرالمؤمنین علیه السلام به تدریج شیعه شکل گروهی به خود می گیرد و صف شیعیان به خوبی مشخص می شود. از سوی دیگر شیعه در این دوره به دلیل جایگاه حسنین علیهم السلام از اتحاد و یک پارچگی برخوردار بود و هنوز هیچ انشعابی در آن رخ نداده بود.

مسلمانان مؤمن که آرزوهای خویش را در بین فرزندان امام علی×

و پیروان صادق آنان می یافتند، کم کم و به عنوان شیعیان علی علیه السلام متمایز شدند. در بین این شیعیان، گروهی از مسلمانان از سایر ممالک بودند که در میان عرب ها به موالی مشهور شده بودند. «موالی» را ایرانیان تشکیل می دادند که کارهای سخت اجتماعی مسلمانان بر عهده و دوش آنان بود. اینان از زمان خلافت عمر بن خطاب، فاصله طبقاتی و تبعیض های نژادی را که اساساً اسلام برای از میان برداشتن آن ظهور کرده بود، به وضوح می دیدند. کسانی که بیشتر از همه در دفاع از حقوق مشروع انسانی و الهی این افراد تأکید داشتند، امام علی علیه السلام و اهل بیت او بودند.((1))

ایستادگی و مقابله خاندان علوی با این تهدیدهای دستگاه خلافت, در کنار سایر مظالم: ترویج فسق و فجور، روحیه اشرافیت و ساختن کاخ ها و از طرف دیگر روحیه زهد،

ص: 59

تدین، عشق به خوبی ها و انسانیت، رفتار محبت آمیز با مردم فقیر و زیر دستان از سوی همین خاندان, سبب برتری تدریجی علویان که اسوه های شیعیان و مؤمنان خالص بودند، در بین جامعه عرب آن روز گردید.((1))

قیام ها و نهضت های اصلاح طلبان از خصوصیات ممتاز علویان بود که مهم ترین این حرکت ها، قیام بزرگ حضرت سیدالشهداء امام حسین علیه السلام بود. این امام که پس از شهادت جانسوز برادرش حضرت امام حسن علیه السلام در 28 صفر سال 49 هجری، امامت شیعیان را به عهده گرفته بود، نهضت عظیمی را سازماندهی و به عرصه ظهور رساند.

قیام های دیگری نیز علیه امویان صورت گرفته که به آن اشاره می شود.

برادر امام باقر علیه السلام بود و با توجه به اهمیت زیادی که امام باقر علیه السلام از نظر علمی در جامعه داشت. از جهت علمی موقعیت چشم گیری برای زید به وجود نیامد، گرچه در شمار محدثان بود أما به سبب علوی بودنش مورد توجه فراوان مردم عراق قرار داشت.

قیام وی یکی از قیام های مهم که خاندان علوی بر علیه هشام بن عبدالملک بن مروان به همراه چهار هزار نفر از اهالی کوفه،((1)) منشأ حرکتی جدید در بین سادات علوی و سر آغاز نهضت فکری شد که بعدها به (زیدیه)((2)) مشهور گردید.

این قیام که در شب اول ماه صفر 122 هجری آغاز گردید و بعد از دو روز درگیری فرجام تلخی داشت و منجر به شهادت زید گردید, و خلیفه سنگ دل دستور داد تا جسد او را آتش زنند.((3)) یا بنا به نقلی دیگر در ذی الحجه سال 122ق, در 42 سالگی به شهادت رسید. یاران زید پس از مشاوره زیاد تصمیم گرفتند جسد او را در بستر نهری که در آن حدود جاری بود به خاک سپرده و آب را روی آن جاری سازند تا مأموران هشام آن را پیدا نکنند. به دنبال این تصمیم, ابتدا آب نهر را از مسیر خود منحرف کردند, و پس از دفن جسد زید در بستر نهر، آب را دوبارة در مسیر خود روان ساختند. مع الاسف یکی از مزدوران هشام که ناظر دفن زید بود، جریان را به یوسف بن عمرو گزارش داد و به دستور یوسف جسد زید را بیرون آورده و سر او را از تن جدا کردند و بدنش را در کناسه کوفه به دار آویختند. بدن او چهار سال بردار بود تا در سال 126ق, یوسف بن عمرو ثقفی

ص: 61

بقایای جسدش را سوزاند و نیمی از خاکسترش را در فرات و نیمی را در کشتزارها ریخت و گفت: چنان کردم که بدن زید را با طعام خود بخورید و آب بیاشامید.

در این باره دیده شد و کتاب های ملاحم تدریس شد.((1))

شمار می آمد. او هنگام جهاد مقدس خویش گفت: «من شما را به کتاب خدا و احیای سنت و از بین بردن بدعت ها فرا می خوانم؛ اگر گوش فرا گیرید هم برای من و هم برای شما خوب است و اگر رو گردان شوید, من مسئول شما نیستم.»((1))

دلایل و شواهد فراوان گواهی می دهند که قیام زید با اجازه و موافقت ضمنی و پنهانی امام صادق علیه السلام بوده است. امام رضا علیه السلام در

پاسخ مأمون فرمود:

پدرم موسی بن جعفر نقل کرد که از پدرش جعفر بن محمد شنیده بود که می گفت: زید برای قیامش با من مشورت کرده. به او گفتم: عموجان! اگر دوست داری که همان شخصی به دار آویخته در کناسه باشی((2))، راه تو همین است. موقعی که زید از حضور امام صادق علیه السلام بیرون رفت امام فرمود: وای به حال کسی که ندای او را بشنود و به یاری او نشتابد.((3))

در برخی از روایات شیعه آمده است که زید از معتقدان به امامت امامان شیعه از جمله امام باقر و صادق علیه السلام بوده است، چنانکه از او نقل شده است که می گفت: جعفر امامنا فی الحلال و الحرام((4))؛ جعفر امام ما در حلال و حرام است.

ص: 65

در روایتی از امام صادق علیه السلام درباره زید چنین آمده است:

رحمه الله, امّا انّه کان مؤمناً و کان عارفاَ و کان عالماً و کان صدوقاً, اما انه لوظفر لوفی, اما انه لو ملک لعرف کیف یضعها((1))؛

خدا او را رحمت کند، مرد مؤمن و عارف و عالم و راست گویی بود, اگر پیروز می شد وفا می کرد و اگر زمام امور را به دست می گرفت, می دانست آن را در چه جایگاهی قرار دهد [به دست چه کسی بسپارد].

در نقل دیگری آمده است که حضرت از ابو ولاء کاهلی درباره زید سؤال کردند. او گفت:

او را در حالی که مصلوب بود دیدم کسانی او را شماتت می کردند و افرادی ستایشش می نمودند. حضرت فرمود: ستایش کنندگان با او در بهشتند و شماتت کنندگان شریک خون او.((2))

علامه

مجلسی نیز پس از نقل روایت های مربوط به زید می نویسد:

بدان که اخبار در حالات زید گوناگون و متعارض است اما اخبار حاکی از جلالت قدر و مدح وی و این که او ادعای نادرستی نداشت, بیشتر است و بیشتر علمای شیعه به علو ّ شأن زید نظر داده اند. بنابراین مناسب است که نسبت به او حُسن ظن داشت و از نکوهش او خودداری کرد.((3))

آیت الله سید ابوالقاسم خویی در مورد زید مینویسد:

روایات در مدح و بیان جلالت قدر زید و این که وی برای امر به معروف و

ص: 66

نهی از منکر قیام کرده است، مستفیض و روایت های قدح او تماماً ضعیف هستند.((1))

امام صادق علیه السلام در گفتگو با یکی از یاران زید که در رکاب او شش تن از سپاه امویان را کشته بود, فرمود:

خداوند مرا در این خون ها شریک گرداند، به خدا سوگند عمویم زید روش علی و یارانش را در پیش گرفتند.((2))

خبر شهادت زید و یارانش در مدینه اثری عمیق و ناگوار داشت و بیش از همه امام صادق علیه السلام از این واقعه متأثر بود. پس از شهادت زید چنان غم و غصه امام صادق علیه السلام را فرا گرفته بود که هرگاه نام کوفه و زید به میان می آمد، بی اختیار اشک از چشمان حضرت سرازیر می شد و با جمله هایی جانسوز و تکان دهنده توأم با تکریم و احترام عمیق نسبت به عموی شهید خود و یاران فداکار وی, خاطره شهادت او را گرامی می داشت.

یکی از دوستان امام ششم به نام (حمزة بن حمران) می گوید:

روزی به محضر امام صادق علیه السلام شرفیاب شدم. حضرت از من پرسید: ای حمزه از کجا می آیی؟ عرض کردم: از کوفه. امام تا نام کوفه را شنید, به شدت گریه کرد, به طوری که صورت مبارکش از اشک چشمش خیس شد. وقتی این حالت را مشاهده کردم, از روی تعجب عرض کردم: ای پسر پیغمبر! چه مطلبی شما را به گریه انداخت؟ امام با حالتی حزن انگیز و چشمان پر از اشک, فرمود: به

ص: 67

یاد عمویم زید و آنچه بر سر او آوردند افتادم, گریه ام گرفت. حمزه می گوید: چه چیزی از او به یاد شما آمد؟ امام علیه السلام فرمودند: قتل و شهادت او.((1))

آری! زید شیعه حقیقی و از معتقدان به امامت امام صادق علیه السلام بود. می گفت: در هر زمانی یک نفر از ما اهل بیت, حجت خداست و حجت زمان ما برادرزاده ام جعفر بن محمد است؛ هر کس از او پیروی کند گمراه نمی شود و هر کس با او مخالفت ورزد, هدایت نمی یابد.((2))

بنابراین می توان گفت قیام زید, مانند قیام توابین، شیعی، صحیح و در مقابل ظلم و برای امر به معروف و نهی از منکر بود و روش او از فرقه زیدیه جداست.

است. عدم اعتقاد آنان به عصمت در امام و عدم اعتقاد به نص جلی موجب پذیرفتن امامت مفضول گردید.

علامه عسکری مینویسد:

پس از شهادت زید و یحیی, گروهی پدید آمدند که خود را پیرو زید به حساب آوردند و به فرقه زیدیه مشهور شدند. این فرقه مانند شیعه معتقد نیستند که امامان امت اسلام را پروردگار عالم تعیین فرموده و پیامبر| به امر پروردگار این موضوع را به مسلمانان ابلاغ نمود بلکه عقیده دارند پس از امام علی علیه السلام هر کس از اولاد علی و فاطمه علیه السلام با شمشیر قیام کند، او امام مسلمانان می شود.((1))

شیعیان زیدی یکی از پایه های مذهب خویش را در مبحث امامت, قیام با شمشیر قرار دادند. یک فرد علوی از نظر زیدیه، وقتی امام شناخته می شود که قیام مسلحانه نماید در غیر این صورت او را امام نمی دانستند.

جان بایرناس می نویسد:

بر حسب عقیده شیعیان، محمد بن عبدالله| پیغمبر اسلام است و علی بن ابی طالب علیه السلام پسر

عم و داماد او, امام بحق و منصوص که از طرف خداوند به ولایت یعنی به رهبری مسلمانان مأمور شد. از این رو او را امیرالمؤمنین و مولای متقیان لقب داده اند و معتقدند که محمد| که قلب او معرض الهامات حق است, قبل از رحلت خویش, علی را به جانشینی(خلافت) خود انتخاب فرمود، تا آنکه پس از وی دین اسلام را در سراسر روی زمین بر قرار فرماید. از این

ص: 69

قرار حق امامت را امری الهی و فریضه ای آسمانی می دانند، بر خلاف عامه که حق خلافت را امری دنیوی دانسته, آن را به دیگران واگذار کردند. جماعت خاصه یا شیعه، حدیثی در دست دارند و آن را از روایات صحیح می دانند که محمد| در هنگام مراجعت از مکه به مدینه به سال حجة الوداع سه ماه قبل از وفات خود به مسلمانان فرمود که به زودی به جوار حق خواهد رفت: و {انی تارک فیکم الثقلین کتاب الله و عترتی}. در این مقام شیعه روایاتی دارند که منقول از محمد|

و علی علیه السلام است ... .((1)) این که محمد| فرمود: «به آسمان صعود خواهم کرد.» مستلزم آن است که ازل مانند یک وجود الهی از آسمان به زمین هبوط فرموده باشد. این معنی را اگر دقیقاً تجزیه و تحلیل کنند همچو مستفادی می شود که در هنگام نصب علی به امامت و خلافت همان روح فوق الطبیعه و نور الهی را که در او بود، به علی منتقل ساخت. پس از این مقدمات این نتیجه حاصل می شود که نصب ابوبکر و عمر و عثمان غصب حق الهی علی علیه السلام است

که موجب مفاسد عظیم در عالم گردید. تمام فرقه های شیعه به استثنای یکی از آن ها (فرقه زیدیه که لعن خلفای ثلاث را حرام می دانند و نسبت به آن ها احترام قایلند) این امر خلاف حق را مذموم می دانند.((2))

ص: 70

جان بایرناس می گوید:

فرقه زیدیه از تمام فرقه های شیعه به مبادی اهل تسنن

نزدیک ترند، اختلاف آنها با دیگر فرقه های تشیع در آن است که زید بن علی بن حسین را، به جای برادرش محمد بن علی الباقر علیه السلام امام پنجم می دانند. این فرقه از قرن سوم هجری و نهم میلادی در مملکت« یمن» سلطنت به وجود آوردند و پس از آن سلاله های سلاطین علوی از آن طایفه در نقاط مختلف ممالک اسلامی به ازمنه مختلف از شصت تا دویست سال, در طبرستان(مازندران) و گیلان و مراکش و یمن و دیگر ممالک تأسیس شد. بعضی از این فرقه ها عثمان, خلیفه ثالث را مطرود می شمارند؛ زیرا از بنی امیه بود و حق خلافت علی علیه السلام را غصب کرد، گرچه بنی امیه را از معاویه به بعد, همه غاصب و ملعون می دانند.((1))

«بلی والله! انی لاراه و لکنی اکره ان ادع علمی الی جهلهم((1))»؛

آری! قسم به خدا من به جهاد در راه خدا اعتقاد دارم ولی دانش خود را در کنار جهل آنان نمی گذارم.

امام جواد علیه السلام در برابر فرقه هایی که در دوران آن حضرت وجود داشتند, شیعیان خود را از این نظر که این فرقه ها چه مواضعی در مقابل آنان به خود گرفته اند، راهنمایی می فرمود:

زیدیه فرقه ای بود منشعب از شیعه که مخالفت زیدیه با امامیه و طعن آنها بر امامان سبب موضع گیری تند ائمه علیهم السلام در برابر آنها شد.

چنانکه در روایتی از امام جواد(ع)، واقفیه و زیدیه را مصداق آیه «وجوه یومئذ خاشعة عاملة ناصبة»، خوانده شده و در ردیف ناصبی ها قرار گرفتند.((2))

به هر حال زیدیه بخشی از عقیده اهل سنت را پذیرفته اند و اندکی از عقیده شیعه را، و از خود نیز عقایدی بر آن افزوده اند. بنابراین آنان نه سنی هستند و نه شیعه، بلکه فرقه سومی را به نام «زیدیه» تشکیل داده اند. البته عقاید و عملشان با عقاید و عمل زید فرزند امام سجاد علیه السلام و سایر پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام اختلاف های

اساسی دارد، و به پیروان مکتب خلفا نزدیک تر است.((3))

ص: 73

ص: 74

سپس در الابواء واقع در همسایگی مدینه، با عنوان مهدی بیعت کردند((1)) و بر اساس تفاهم های به عمل آمده، آن شخص نامعلوم و موعود همان باشد که می بایست به خلافت می رسید اما عباسیان که از این شعار، پوششی برای دستیابی به مقاصد خویش استفاده کرده بودند، خلافت را به نام خویش رقم زدند و تیغ آخته خویش را از دل امویان برداشته و بر گردن علویان در کشیدند.

بودند، حتی اندیشمندان و فقهای اهل سنت چون ابوحنیفه، محمد بن عَجلان، فقیه اهل مدینه، ابوبکر بن ابی سبره فقیه، عبدالله بن جعفر، هشام بن عروه، عبدالله بن عمر و واصل بن عطا با او بیعت کردند و از حمایت معنوی مالک بن انس پیشوای بزرگ مالکیها نیز برخوردار شدند. مالک فتوایی بر نقض بیعت مردم با منصور صادر کرد.

در جریان شورش نفس زکیه در مدینه، امام صادق علیه السلام از مدینه خارج شده و به منطقه «قرع» در راه مدینه به مکه رفتند و پس از پایان ماجرا به مدینه بازگشتند.((1))

گرچه نفس زکیه از حمایت فقیهان دیگر مذاهب برخوردار شد اما از تأیید و حمایت امام صادق علیه السلام محروم ماند. از آغاز فعالیت های عباسیان، امام از توطئه آنها مطلع بود و پسرعموهایش را از همراهی و همکاری با آنان بیم می داد و خطرهای احتمالی بلکه قطعی ورود به این صحنه از مبارزه را به آنها یادآور شده بود. پیش از آن هم منصور از امام صادق علیه السلام به دلیل فتنه انگیزی عبدالله بن حسن و فرزندانش گله کرد. حضرت اختلاف میان خود و آن ها را به وی یادآور شد و با اشاره به آیه دوازدهم سوره حشر {لئن اخرجوا لایخرجون معهم} ((2)) اشاره کردند که این حرکت مورد حمایت عامه مردم نیست.((3))

محمد که از بیعت فرزندان عباس با خویش مغرور و سرمست بود، از امام به بیعت دعوت کرد و پدرش عبدالله به آن اصرار ورزیده هنگامی که آن ها با امتناع امام مواجه شدند و هشدارهای امام را شنیدند، آن حضرت علیه السلام را به حسادت متهم کردند و از خود راندند و نصایح

ص: 77

امام را نادیده گرفتند.

این مسئله گذشت و طولی نکشید که هر دو برادر - محمد بن عبدالله بن حسن در مدینه و ابراهیم در بصره - قیام کرده و پس از درگیری نظامی کوتاهی با نیروهای عباسی کشته شدند و این شکست سرآغاز شکست های دیگری برای زیدی ها بود که در عراق و ایران دست به شورش نظامی زدند، گرچه یکی از این قیام ها ، قیام حسن بن زید - در طبرستان به پیروزی نسبی نائل آمد و برای مدتی نزدیک به نیم قرن (نیمه دوم قرن سوم) دوام آورد که به طور مفصل در فصل سوم از بخش دوم اشاره خواهد شد.

گزید، و در آن جا به نشر و ترویج این مذهب پرداخت و کارش رو به پیشرفت گذاشت تا آن جا که از او با عنوان امام یاد می کردند. اما آن که امامت را در (صعده) بنیان کرد، قاسم بن محمد است که نسب او به [رسی] یادشده می رسد.

پس از این (تزید) یعنی مذهب زیدی در تمام یمن نفوذ پیدا کرد و تا اعماق آن راه یافت تا آن جا که بر بسیاری از سرزمین یمن استیلا یافت((1)) و سرانجام در سال 298ه- در اثر مسمومیت از دنیا رفته است. از وی به عنوان یکی از بزرگ ترین شخصیت های زیدی یاد شده است. او از نظر علم و دانش نیز جایگاه ممتازی داشته است. از این رو مذهب زیدی در یمن به نام وی معروف است و (هادویه) خوانده می شود.((2)) فرزندان او ائمه زیدیه و فرمانروایان یمن بودند.((3))

ص: 80

رهبری شخص برگزیده ای از آل محمد| فراخواند.((1))

بعد از شهادت آن ها سرهای شهیدان فخ را در مجلسی که امام کاظم علیه السلام نیز

در آن مجلس حضور داشت، آوردند آن حضرت با سوگند به خداوند، بر شایستگی ایمان، عبادت و صفات دیگر صاحب فخ تأکید کرد.((1))

قاضی ابویوسف که در مجلس حاضر بود، هادی عباسی را آرام کرد و گفت: نه موسی بن جعفر و نه هیچ کدام از فرزندان این خانواده اعتقاد به خروج علیه خلفا را ندارند.((2)) اما وقتی که امام از خطر دستگیری و شهادت خود به دست هادی عباسی آگاه شد و تهدیدهای او را شنید در حق وی نفرین کرد و به دعایی که امام با رسیدن خبر تهدید از جانب خلیفه خوانده، معروف به جوشن صغیر است و چندی بعد خبر مرگ او به مدینه رسید.((3)) امام رضا علیه السلام فرمودند: بعد از کربلا، مصیبتی بزرگ تر و عظیم تر از فخ نبود.((4))

ص: 83

آن جا به زندان افتاد و در زندان از دنیا رفت. برادرش موسی به جزیره رفت، برادرش یحیی به ری و از آن جا به طبرستان رفت و برادر دیگرش ادریس به مغرب رفت و مردم اطرافش جمع شدند.((1))

یعقوبی

مینویسد:

بعد از شهادت حسین بن علی (شهید فخ) دایی او ادریس بن عبدالله به سوی مغرب رفت و بر منطقه ای نزدیک اندلس به نام «فلس» دست یافت اما چنانکه اهل مغرب گفته اند هادی عباسی کسی را فرستاد تا سمی در مسواک ادریس قرار داده او را به شهادت رساند. پس از وی، پسرش ادریس بن ادریس جانشین وی شد که حکومت آنان تا زمان یعقوبی ادامه داشته است.((2))

اوج قیام های علویان که موجب گسترش تشیع در بلاد اسلامی شد، یکی در زمان منصور عباسی بود که رهبری آن را محمد نفس زکیه به عهده داشت؛ دوم در زمان مأمون که در این دوره به خاطر وجود فرمانده نظامی برجسته ای چون ابوالسرایا، علویان موفقیت به دست آوردند؛ سوم بعد از سال 250ه- است که علویان طبرستان توانستند حکومت تشکیل دهند که دیگر علویان جرأت قیام یافتند و در مناطق گوناگون دست به قیام زدند. مردم طبرستان از کسانی بودند که نخستین بار به وسیله سادات حسنی به شرف اسلام نائل شدند، نخست اسلام

ص: 85

را از کانال تشیع پذیرفتند و بعد از قیام و تشکیل دولت علوی در طبرستان، عراق((1))، شام((2)) و مصر((3))، علویان فرصت یافتند و مردم را به دور خویش جمع کرده و قیام کردند.

ص: 86

مصالحه کرد.((1))

با ورود اعراب به این مناطق، مردم با اسلام آشنا شدند و برای نشر اسلام در بعضی از شهرها مساجدی ساخته شد. آشنایی مردم با اسلام، موجب پذیرش علویان در منطقه گردید؛ زیرا علویان، مخالف دستگاه خلافت بودند و مردم طبرستان و دیلم و نواحی آن با آنان هم عقیده بودند. از طرف دیگر این مناطق، پناهگاه أمنی برای علویان بود.((2))

این عوامل که گفته شد، حاکمان محلی تا پایان سلسله بنی امیه بر طبرستان حکومت کردند و در سال 141ه- حکومت محلی طبرستان توسط لشکریان مهدی عباسی به سرداری ابوالخصیب به مرزوق سِندی و همراه عمر بن خلا و خازم بن خزیمه با سپاه طبرستان به فرماندهی سنباد نیشابوری و اسپهبد خورشید درگیر شد و توانستند حاکمان طبرستان را شکست دهند و از این به بعد بود که حاکمان طبرستان عوامل و کارگزاران خلفای عباسی شدند.((1))

طبرستان در آن زمان شامل گلستان، مازندران و گیلان و دیلم بوده است که مجموعه آن ها «طبرستان» نامیده می شد.

طبرستان، نام سابق مازندران است و قسمتی از ایالت قدیمی «فرشواذگر» به حساب می آمده که شامل آذربایجان، طبرستان، گیلان، دیلم، ری، قومس، دامغان و گرگان بوده است.((2))

دمشقی، طبرستان را سرزمین پر از دژ دانسته که به سبب نیرومندی و قدرت مردانش به این نام خوانده شده است. به گفته وی آمل، بزرگ ترین شهر طبرستان است و از دیگر شهرهای آن، ناتل، کلار - رویان، ساری و چالوس را می توان نام برد.((3))

محدوده جغرافیایی طبرستان، از مشرق به ولایت خراسان و گرگان، از مغرب به دیار گیلان و عراق عجم، از شمال به دریای خزر و از جنوب به ناحیه ری و قومس ختم می شود.((4))

ص: 89

شایان ذکر است که وسعت جغرافیایی طبرستان بر اثر تحولات سیاسی در منطقه، گه گاه تغییر یافته است.

تحت تعقیب خلیفه عباسی بود.((1))

هارون الرشید به فضل بن یحیی برمکی دستور داد تا یحیی را دستگیر کند و فضل به هدایایی گران بها برای بستان، حاکم دیلم، توانست حمایت او را از یحیی قطع کند و او را به صلح تشویق کند و فضل با پنجاه هزار نفر به سوی یحیی حرکت کرد. کار فضل و یحیی به درگیری و جنگ ختم نشد، بلکه هارون الرشید با فرستادن امان نامه ای کاذب، یحیی را وادار به پذیرش صلح کرد.

یحیی پس از ورود به بغداد، ابتدا با برخورد مسالمت آمیز خلیفه روبرو شد و اموال در اختیار او قرار داد و حقوق روزانه به او پرداخت می کرد((2)) اما بعد از گذشت چند ماه هارون الرشید به دنبال فرصتی بود که به زندگی یحیی پایان دهد و در نقض امان نامه از فقها فتوا خواست. بعضی جایز دانسته و بعضی فی الجمله منکر شدند اما هارون الرشید درنگ را جایز ندانسته و او را به زندان انداخت((3)) و در نهایت او را به شهادت رساند.((4))

ص: 91

سرانجام قیام یحیی در طبرستان و دیلمان گرچه به شهادت او و عده ای از برادران و یارانش انجامید اما تأثیر بسزایی در تحکیم موقعیت علویان دراین منطقه داشته و زمینه ساز قیام و دولت علویان در این منطقه گردید و باعث گسترش تشیع در این منطقه شد.

علوی نسب، مأنوس بوده و کرامات فراوانی از او مشاهده کرده بودند.

محمد بن ابراهیم پس از مشاهده دعوت مردم در پاسخ به آنان گفت:

من اهلیت این کار را ندارم، ولی دامادی دارم که شجاع و در امور جنگی مجرب است و بسیاری از حوادث را پشت سر گذاشته است. او اکنون در ری ساکن است، اگر نامه مرا نزد او ببرید، به کمک و نیروی او مقصود شما برآورده می شود.

طبری در حوادث سال 250ه- می نویسد:

در دوره خلافت مستعین عباسی، حسن بن زید که پیش از این ساکن ری بود، در نواحی طبرستان خروج کرد و مردم را به «الرضا من آل محمد» فراخواند و مناطق طبرستان و جرجان را بعد از جنگ و درگیری به دست گرفت.((1)) وی حکومت علویان طبرستان را بنیان گذاشت که تا سال 345ه- دوام داشت.((2))

مرحوم

مظفر مینویسد:

اولین فرد از علویان که حکومت دیلم را در دست گرفت، حسن بن زید بود. وی در ری می زیست و به دعوت مردم دیلم بدان سو روی نهاد و همه مردم دیلم و کلار (دشت) و چالوس و رویان صلاح بر آن دیدند که با وی بیعت کنند، به همین دلیل همگی با او بیعت نمودند و کارگزاران «ابن اوس» را

ص: 93

از این دیار بیرون راندند و برای جنگ با سلیمان بن عبدالله طاهری (به سوی ساری) روی نهادند. مردم جبال طبرستان مانند جبال سمنگان و قادشان ... و لیث بن قتاده و جماعتی از مردم دامنه این کوه ها به حسن بن زید پیوستند.

آنگاه بر آمل استیلا یافت و جماعت یارانش - پس از استیلا بر آمل - رو به قزوین نهادند. میان حسن بن زید و طاهریان جنگ هایی روی داد که گاهی بر آن ها غلبه می کرد و گاهی شکست میخورد و سپاهیانش گاهی بر طبرستان پیروز می شدند و گاهی طبرستان را از دست آن ها می ربودند و سرانجام کار حسن بن زید بالا گرفت و اقتدار فراوان در خود به هم رسانید تا بر ری و گرگان نیز پیروز شد.((1))

وی بعد از تصرف آمل به سوی ساری حرکت کرده و بدون درگیری شهر را به تصرف خود درآورد. سلیمان به سوی خراسان گریخت. داعی برای گسترش نهضت، مبلغانی را به خارج از نواحی طبرستان فرستاد.

در اثر گسترش آوازه علویان طبرستان سادات دیگری نیز در سایر مناطق و حتی مناطق عربی قیام کردند.((2))

معتز، خلیفه عباسی وقتی خطر فعالیت گسترده علویان را در خارج از مناطق طبرستان احساس کرد، سپاهی به فرماندهی «مفلح» راهی طبرستان کرد اما به موفقیت چشم گیری دست نیافت و بار دیگر بعد از خروج «مفلح» از منطقه داعی کبیر به کمک دیلمیان بر طبرستان

ص: 94

تسلط یافت و به نواحی خارج از آن حمله کرد و در رمضان 256 ری را به تصرف خود درآورد((1)) و تا نزدیکی همدان نیز به دست حسن بن زید افتاد.((2))

مرحوم مظفر به نقل از ابن اثیر می نویسد:

وقتی فرمانروایی محمد بن طاهر طاهری رو به ضعف گذارد و یعقوب بن لیث صفاری بر او غلبه کرد و شوکت و اقتدار حسن بن زید علوی فزونی یافت اما یعقوب که نمی خواست حسن بن زید، بلادی را که به دست آورده به حکومت خود در آن ها ادامه دهد، سپاهی را برای جنگ با حسن بن زید در سال 260ه-.ق تهیه دید. حسن بن زید در این جنگ شکست خورد و به دیلم روی نهاد و یعقوب بن لیث بر آمل و ساری استیلا یافت. او برای جستجوی حسن بن زید به سوی جبال طبرستان حرکت کرد. ولی با باران و گل و لای مواجه شد و به سختی از آن نجات یافت. در سال 261ه-.ق حسن بن زید بازگشت و بر طبرستان دست یافت و همواره بر این سرزمین حکومت می راند تا آنکه در رجب سال

ص: 95

270ه-.ق مرگ او را در ربود. حکومتش مدت نوزده سال و هشت ماه و شش روز به طول انجامید.((1))

حکومت حسن بن زید (داعی کبیر)، پس از یک دوره جنگ ها و کشمکش ها در اواخر عمر داعی با نوعی آرامش و تحکیم قدرت علویان همراه بود و نتیجه مهم دوره فرمانروایی او تجربه عملی بود که سیدی علوی در حکومت داری و بنیان یک مملکت داری دینی ارایه داده است.

در کتاب تاریخ طبرستان و رویان و مازندران آمده است: حسن بن زید به مردم این گونه اعلام کرد: «علی اقامة کتاب الله و سنة رسوله و الامر بالمعروف و النهی عن المنکر.»((1))

یا شاعری در مدح او قصیده ای خواند: (الله فرد و ابن زید فرد) داعی کبیر بر او فریاد زد و گفت: خاک بر دهانت، چرا نمی گویی: الله فرد و ابن زید عبد. در واقع پاسخ وی را طبق شعر همان شاعر ارائه کرده و به بهترین وجهی اصلاح نمود.

او از تختی که بر آن نشسته بود، خود را بر زمین انداخت و صورت خود را بر خاک مالید و خدای را تسبیح کرد و گفت: خدا یکی است و پسر زید هم بنده است.((2))

در مجلس دیگر شاعری در حضور داعی چنین شعر خوانده و گفت:

لاتقل بشری و لکن بشریان عزة الداعی و عید المهرجان

یعنی تنها به یک بشارت خشنود و گویا نشو و به دو بشارت، عزت یافتن داعی و روز عید مهرگان مردم در شروع پاییز خرسند باش.

در این هنگام داعی رو به او کرده و فرمود: اگر اول شعر لفظ (لا) نمی آوردی مناسب تر بود، چرا چنین نگفتی:

عزة الداعی و یوم المِهرجان لاتقل بشری و لکن بشریان

در این جا شاعر پیش دستی کرده و گفت: بهترین جمله عالم که عبارت از کلمه توحید است با لفظ (لا) شروع می شود؛ زیرا می گوییم: لا اله الا الله، پس چگونه این لفظ مناسب نباشد:

ص: 97

داعی گفت: احسنت، احسنت ایها الشاعر! و این نکته زیبای شاعر را به غایت پسندیده دید و دستور داد که شاعر را صله و جایزه بدهند.((1))

یا وقتی در جنگ داعی با سلیمان و در اثر فرار این شخص، همسر و فرزندان وی باقی ماندند، سلیمان نامه ای به داعی نوشته و خواستار آزادی آنها شد. حسن بن زید، با نهایت جوانمردی خواسته او را اجابت کرد و در کمال عزت و احترام این اسیران را به سلیمان رساند.((2))

استفاده کرده و از مردم آمل برای خود بیعت گرفت و جمعی از بزرگان دیلم را با بذل و بخشش، با خود همراه کرد و اموال و خزائن داعی را تصرف کرد و به چالوس رفت و مدت ده ماه حکومت کرد.

محمد بن زید در ساری لشکری فراهم آورد و به سوی چالوس حرکت کرد و از غفلت ابوالحسن در آن جا بهره برد و او را دستگیر کرد و به آمل آورد و خزائن به غارت رفته داعی را از او پس گرفت، سپس او را به ساری فرستاد تا کسی از وی اطلاعی پیدا نکند.((1))

محمد بن زید بیش از ده بار جنگید و همیشه در حال جنگ بود. تا این که در سال 278ه- سامانیان با سپاهی عظیم به طبرستان لشکر کشیده و محمد بن زید در جنگ با سامانیان کشته شد. سامانیان سر او را از تنش جدا کرده و بدنش را در گرگان مدفون ساختند و اکنون قبری به نام داعی محمد بن زید در آن جا مشهور است.((2))

او در زمان حکومت به گونه ای عمل می کرد که آوازه همت، مروت، دانش، سخاوت، امانت داری و وفای او در همه جا پیچید.((3))

در تاریخ طبری نسبت به روحیات وی و فرستادن مبالغی به بین النهرین و پخش آن در میان مستحقین تصریح کرده است.((4))

مرحوم

مظفر به نقل از ابن اثیر می نویسد:

دو نفر برای مرافعه - نام یکی از آن ها معاویه و نام دیگری علی بود -

ص: 99

نزد محمد بن زید آمدند. محمد بن زید به آن ها گفت: حکم و داوری شما روشن است. معاویه گفت: زیر این دو نام خبری است. محمد بن زید گفت: این خبر چیست؟ معاویه گفت: پدر من یکی از شیعیان راستین بود و نام معاویه بر من نهاد تا مرا از شر ناصبی ها و دشمنان علی علیه السلام حفظ کند، اما پدر علی ناصبی بوده و از ترس علویان شیعی نام او را علی نهاد. محمد بن زید تبسمی کرد و به وی نیکی نمود و او را مشمول محبت خود قرار داد.((1))

حکومت علویان در طبرستان با کشته شدن محمد بن زید به صورت موقت از بین رفت ولی خیلی زود به دست ناصر اطروش احیا شد.

محمد بن هارون پس از پیروزی بر محمد بن زید، با حمایت حاکمان محلی برای مدتی بر طبرستان فرمانروایی کرد. ناصر کبیر، پس از کشته شدن محمد بن زید - که از یاران همیشگی او بود- قیام کرد و چون از حمایت حاکمان محلی طبرستان برخوردار نبود، به ری پناه برد و پس از مدتی، محمد بن هارون برای مخالفت با سامانیان با ناصر کبیر بیعت کرد ولی امیر سامان، سپاهی را روانه طبرستان کرد و بر آن جا تسلط یافت. سامانیان در مدت سیزده سال حکومت بر طبرستان در آغاز حکومت رفتار خوبی داشتند ولی پس از مدتی تغییر روش دادند و با برخورد خشن و گرفتن مالیات سنگین از مردم، سبب نارضایتی آنان شده، و زمینه قیام مردم را فراهم ساختند.

گرامی می داشت.

از اقداماتی که به داعی نسبت داده اند، ساخت قبه و بارگاه بر مرقد مطهر و منور مولی الموحدین علی بن ابی طالب علیه السلام است.((1))

یکی از دلایل مهم توجه وی به مبانی شیعه همین سعی وافر وی در تعظیم و تکریم قبور معصومین علائم و به ویژه ابوالائمه علی علیه السلام است؛ زیرا وی از کسانی است که بعضی از منابع تصریح به شیعه امامیه بودن وی دارد.((2))

اعتدال و نرمی معتضد عباسی با شیعیان بسیار بود. در سال 282ه-.ق به وی خبر رسید که (محمد بن زید علوی) از طبرستان مبلغی برای (محمد بن ورد عطار) فرستاده تا به شیعیان بغداد و کوفه و مکه و مدینه بدهد. محمد بن ورد را دستگیر کردند و مال را از او گرفتند و از (معتضد) نظر خواستند. او گفت: مال را رها کن و آن مرد را آزاد کن و بنویس به او که به یار خود در طبرستان بنویسد که آن چه را که برای او می فرستد آشکارا بفرستد و محمد بن ورد نیز آن چه را تقسیم می کند، آشکارا تقسیم کند.((3))

ص: 102

ابن اسفندیار می نویسد:

او هر سال سی هزار درهم سرخ به مشاهد امام علی علیه السلام و امام حسین بن علی علیه السلام و و امام حسن علیه السلام و سایر سادات و اقربای خویش فرستادی.((1))

یکی از اقدامات فرهنگی حسن بن زید دستور العمل زیر بود که برای کارگزاران خود صادر کرد:

1. به کتاب و سنت پیامبر| و آن چه که به طور یقین از امیرمؤمنان علی علیه السلام در اصول و فروع رسیده، عمل شود.

2. حضرت علی علیه السلام را بر همه امت برتر بدانند.

3. مردم را از اعتقاد نسبت به جبر و تشبیه به شدت بازدارند و از دشمنی با موحدان که به عدل و توحید معتقدند، برحذر باشند.

4. بسم الله الرحمن الرحیم را با صدای بلند (به جهر) در نمازها بخوانند.

5. در نماز صبح، قنوت را به جا آورند.

6. برای نماز میت، پنج تکبیر بگویند.

7. هنگام وضو گرفتن، مسح کفش ها ترک شود.

8. حی علی خیر العمل در اذان و اقامه گفته شود.((2))

هر تهدیدی از جانب علویان را از بین ببرد. احمد بن موسی علیه السلام برادر امام، با عده ای که مورخان از سه هزار تا دوازده هزار تن ذکر کرده اند، از بغداد به طرف فارس آمد تا خود را به مرو نزد برادر برساند اما به دستور مأمون در شیراز او و یارانش را به شهادت رساندند.

مرعشی، مولف تاریخ طبرستان، می نویسد:

چون سادات خبر غدر مأمون که با حضرت رضا علیه السلام کرد بشنیدند، پناه به کوهستان دیلمستان و طبرستان بردند و بعضی بدان جا شهید گشتند و مزار و مرقد ایشان مشهور و معروف است و بعضی در همان جا توطن نموده و اولاد و اتباع ایشان باقی است.((1))

رفتار سخت گیرانه متوکل با شیعیان موجب پراکندگی فرزندان حضرت علی علیه السلام شد.

(ابن

اسفندیار) می نویسد:

فی الجمله سادات علوی به عهد او به کنج ها و به وادی و خرابی ها متواری بودند.((2))

حسن بن زید با وجود مصایبی که برای عقیده اش از ُحکّام مستبد عباسی تحمل کرده بود، چون به قدرت رسید در مورد پیروان فرق دیگر راه مدارا و تسامح را در پیش گرفت.

آورده اند: هنگام رسیدگی به کار دیوانیان، نام فردی از طایفه (بنی عبد الشمس) برده شد که نسبش به (یزید) می رسید. وی با وجود خواسته افرادش که در صدد مرگ نامبرده برآمدند، او را بخشید و به تبعید او اکتفا کرد.

ص: 104

سادات شمشیرها کشیدند تا آن شخص را بکشند به جهت خون حسین بن علی و اولادش، او را عطا کرد و بدرقه نمود و از طبرستان بیرون کرد.((1))

از اقدامات اجتماعی علویان توجه جدی به وضع کشاورزان بود. معمولاً مناطق حاصلخیز اطراف خزر و زمین های کشاورزی گرگان، ساری، آمل، دیلم و گیلان و تمیشه مملو از کشاورز بود که یک عمر روی زمین هایی که متعلق به آن ها نبود کار کرده و تنها به اندازه قوت لایموت از خوانین دریافت می کردند. علویان به محض استیلا بر طبرستان یکی از کارهای مهمی که انجام دادند، تقسیم اراضی در بین کشاورزان بود.((2))

تأسیس مکان های عام المنفعه از قبیل درمانگاه، مدارس((3)) علی رغم درگیر بودن حکومت علوی به جنگ با دشمنان خارجی و داخلی جزو کارنامه مثبت آنان است.

قاضی نور الله در مورد رفتار محمد بن زید، برادر و جانشین داعی کبیر مطالبی ذکر کرده که بیانگر جذب توده مردم به سوی اسلام است.((4))

از مهم ترین آثار اجتماعی و سیاسی حکومت علویان، ایجاد نظم و عدالت اجتماعی فوق العاده ای بود که در سایه آن مردم از دست یاغیان و ستمگران محلی و منصوبین دستگاه های سلسله های وابسته به عباسی ها نجات یافتند.

ص: 105

تأیید نکرده بود، بخاطر تقیّه و کنترل شدید خلیفه عباسی بر او اعمال او بود.

عاطفت مینمود، بسیار سید برگرد او جمع شدند. چنان که هرگاه سوار می شدی، سیصد سید شمشیرزن با او سوار شدندی.((1))

حکومت سیاسی - مذهبی علویان طبرستان موجب هموار شدن راه نفوذ قطعی اسلام در آن سرزمین گردید و در حقیقت علویان طبرستان، کار مهمی را که خلفای بغداد با جنگ و جدال نتوانستند انجام دهند با درایت تمام به پایان رساندند.

بعضی از حاکمان علوی، خود اهل تحقیق و تألیف بودند و برای ترویج اسلام و تشیع در طبرستان و دیلم تلاش فراوان مبذول داشتند تا آن جا که در شهرهای ساری و آمل، چالوس و رودسر، مراکز و مدارس علمیه بنا نهادند.

ص: 110

ولایت جنگلی و کوهستانی که در نقشه امروزی ایران گیلان نام دارد، در زمان ساسانیان به دیلمان یا دیلمستان معروف بود. چه این ولایت از روزی که در تاریخ شناخته شد، مکان دو تیره «گیل» و «دیلم» بوده است.

گیلان با تیره «گیل» در کناره های دریای خزر که اکنون رشت و لاهیجان است، زندگی می کردند، ولی دیلمان در منطقه کوهستانی که اکنون رودبار و الموت است، سکونت داشتند.

این دو تیره گویا از یک نژاد بودند؛ بعضی معتقدند که قوم «گیل» و «دیلم» از آریایی ها و بعضی دیگر آن ها را از تیره های ماد می دانند ولی در زمان ساسانیان این دو تیره مذکور از هم جدا شدند. از آن جایی که دیلمان یا تیره دیلم از هر حیث بزرگ تر و معروف تر بود، سراسر این ولایت را دیلمان یا دیلمستان می گفتند و از این رو در نوشته های دوره ساسانی و کتاب های اوایل اسلام کمتر به نام گیل برمی خوریم و بیشتر به نام دیلمان و دیلم است.((1))

دیلم تا قرن چهارم گیلان، مازندران، سمنان، دامغان و بسطام را در بر می گرفت((2))

ص: 111

اما امروزه از دیلم بزرگ تنها مرکز دیلم بخش سیاهکل، شهرستان لاهیجان و دهی دیگر از همان بخش به نام دیلمان به جا مانده است.

دو قوم گیل و دیلم تا قرن هشتم هجری در کنار یکدیگر بودند اما از قرن هشتم به بعد این دو تیره با هم یکی شدند که از آن به بعد همه آن ها به نام گیلانیان معروف شدند.((1))

گیلان در جنوب دریای خزر قرار دارد و عرب ها نام آن را «بیل» و «جیلان» می گفته اند.((2))

شیروانی در وصف جیلان «گیلان» مینویسد:

ولایتی معروف است که سرزمینی سرسبز، کوه های پوشیده از درخت، راه های صعب العبور، آب فراوان، هوای مرطوب و شهرهای آباد و روستاهایی مشهور دارد.((3))

گیلان از دیرباز به دو بخش عمده تقسیم می شد، بخش «بیه پس» که در سمت غربی سفیدرورد است و «بیه پیش» که در سمت شرقی آن رود قرار دارد.((4))

مولف حدود العالم مینویسد:

سفیدرود ناحیه گیلان را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم کرده است؛ بخش

ص: 112

شرقی آن، متشکل از هفت منطقه بزرگ، از جمله لاهیجان است و بخش غربی آن که یازده منطقه بزرگ، است کوتم و رشت را در بر دارد.((1))

دمشقی، گیلان را «جیلان» نامیده و مینویسد:

قسمتی از این ناحیه را در دامنه کوه های دیلم و بخش هایی از آن در کنار دریا قرار دارد. شهرهایی مانند لاهیجان، کوتم، کوچصفهان، خمام، رشت، تولم، فومن، کسگر، دیلم-ان و سح-ررود فرمانروایی مستقل داشته است.((2))

با مطالعه جغرافیای سیاسی منطقه به دست می آید که مرزهای گیلان، بر اثر حوادث سیاسی، دستخوش تغییر بوده و بر اثر درگیری هایی که بین حاکمان مناطق رخ می داده، گاهی روستاها و شهرهایی از نواحی گیلان جدا می شد یا به آن افزوده می شده است.

همان طوری که متذکر شدیم، رودخانه سفیدرود خاک گیلان را به دو بخش تقسیم کرده است: بیه پس و بیه پیش. شهرهای رشت، کسگر، کوچصفهان، شفت و فومن در قسمت بیه پس و شهرهای لاهیجان، رانکو و اشکور جزو منطقه بیه پیش است که برای آشنایی به طور مختصر آنها را معرفی می کنیم.

ص: 113

در آن ابریشم به دست می آید.((1))

در سده هشتم هجری لاهیجان و فومن «دار الملک» گیلانات (جیلانات) بوده اند. در سال 705ه-.ق، شهر لاهیجان به تصرف اولجاتیو درآمد و یک سده بعد زیر سلطه تیمورلنگ درآمد. پس از تیمور، سادات کیایی بر شهر حکومت یافتند و با روی کار آمدن صفویان، حاکمان حکومت صفوی در «بیه پیش» به قدرت رسیدند. در 1000 ه-.ق شاه عباس، خان احمدخان را سرکوب کرده و به لاهیجان آمده و در کنار قلعه ای که در کوی قلعه قرار داشت، اردو زد.((2))

محسوب نمی شدند، چنانکه در واقعه تسخیر یمن به وسیله ورز سردار خسرو انوشیروان به عنوان چریک و سرباز مزدور در سپاه مهاجم وارد شدند و بسیاری از آن ها نیز مقارن بعثت پیامبر خدا در همان جا بودند. در جنگ های ایران و عرب هم به عنوان چریک به سپاه یزدگرد پیوسته بودند که تعدادی از اسب سواران آن ها با سرکرده ای به نام سیاه دیلمی همراه بودند. به دنبال واقعه «جلولا» به میل خود دین اسلام را پذیرفتند و در فتح «ری» و به روایتی در جنگ شوش یا شوشتر نیز سپاه دیلمی به فاتحان صادقانه کمک کردند.((1))

به دنبال گسترش اسلام در ولایات مرکزی و بخش اعظم گرگان و طبرستان، دیلمیان از خود ایستادگی و مقاومت نشان دادند و به طغیان و خودسری در داخل ولایات مرکزی ادامه داده و پیوسته به غارت و راهزنی می پرداختند. وجود کوه های سر به فلک کشیده البرز - که موانع طبیعی به شمار می آمد - باعث شد تا آنان در برابر لشکر اسلام ایستادگی کنند و تا مدت ها بعد از انقراض ساسانیان همه آنان در کیش زردشتی باقی بمانند.

مسلمانان با آن که چندین بار برای تسخیر سرزمین دیلم بدان سو یورش بردند اما نتوانستند بر سراسر قلمرو دیلمیان - که در آن زمان از شرق سفیدرود تا آمل امتداد داشت - به طور کامل تسلط پیدا کنند.((2))

البته خودسری و یاغی گری دیلمیان منحصر به قرون اولیه اسلام و ورود مسلمین به ایران نبود بلکه به دوران هخامنشیان و اشکانیان برمی گردد و در آن روزگار مردمی خودسر و یاغی بودند که گهگاه از سرزمین خود بیرون آمده و در شهرهای ولایات - هر کجا

ص: 119

که می توانستند - دست به غارت و چپاول می زدند.

سیمای جنگجویان قوم با سبیل های زیبا و چهره أشقرفام، و موهای بلند و آشفته و با سپر و زوبین دیلمانی خویش تصویر جالبی از جنگجویان شکست ناپذیر را در اذهان اقوام مجاور باقی می گذاشت.

درست است که این جنگجویان از سرکردگان خود فرمانبرداری داشتند و در موارد صلح و جنگ تسلیم حکم سرکردگان و سالاران دودمانی خویش بودند اما خوی جنگجویی - که یک ویژگی آن ها محسوب می شد - کار حکام ولایات مجاور و حتی کسانی را که دیلمیان به عنوان چریک مزدور به خدمت آن ها درمی آمدند، دشوار می ساخت.((1))

فرمانروایان و حکمرانان ایران زمین که از عهده شان برنمی آمدند و قدرت مقاومت در برابرشان نداشتند، برای ایمنی از یاغی گری آنان دژهایی ساخته و لشکرهایی در برابرشان قرار می دادند که دژهای قزوین و چالوس از آن جمله اند.((2))

بیشتر ساکنان کوهستان دیلم تا مدت ها بعد از پایان فتوح، مستقل باقی ماندند و در فاصله بین عهد خلافت عمر تا دوران مأمون طبق روایات، اعراب هفده بار ناچار شدند برای مطیع ساختن این طوایف مغرور و سرسخت به آن حدود لشکرکشی نمایند.((3))

ص: 120

با این وجود، خوی مهمان نوازی و جوانمردی و میل به حمایت از ستمدیدگان قوم سبب شد تا مخالفان خلیفه – به ویژه علویان که بیشتر از جانب خلیفه و عمال آن ها تعقیب می شدند - مورد حمایت اینان قرار گیرند و علویان طی اقامت طولانی توانستند آیین اسلام و مذهب شیعه را در بین آن ها گسترش دهند.((1))

در دوران خلافت سلیمان بن عبد الملک(99 - 96) یزید بن مهلب حاکم خراسان بود. یزید مأمور فتح منطقه شمالی ایران و دیلم شد که اسپهبد توانست با جمع آوری لشکریان خود در مقابل یزید بن مهلب و نیروهایش مقاومت کند و آن ها را شکست بدهد.

در سال 141 هجری، اعراب بر رویان و طبرستان پیروز شدند ولی نتوانستند بر گیلان مسلط شوند و گیلان مانند گذشته توسط حکام محلی اداره می شد.

وجود این شکست، منطقه گیلان و دیلمان به خاطر موقعیت جغرافیایی و استقامت مردم تسلیم حکومت مرکزی نشد و همچنان به صورت مستقل حکومت می کردند.((1))

ری زندگی می کرد، دعوت کردند و حسن بن زید علوی پس از چندی تلاش به سال 254 هجری، بر طبرستان چیره شد.

هم زمان با حکومت حسن بن زید بر طبرستان، خاندان «وهسودان» در گیلان حکومت میکردند که روابط خوبی با حسن بن زید با داشتند و هر وقت برای آن ها خطری از طرف خلفای عباسی پیش می آمد به گیلان و دیلمیان پناه می بردند یا از مردم این منطقه کمک می گرفتند.((1))

حسن بن زید در سال 270 هجری پس از 20 سال فرمانروایی بر طبرستان و بخش هایی از کناره های خزر دار فانی را وداع گفت و برادرش محمد بن زید (داعی صغیر) جانشین وی شد. محمد بن زید نیز در زمان فرمانروایی خود بر طبرستان و گرگان با حملات سپاهیان خلیفه روبرو شد و در تمام نبردها، دیلمیان و گیلانیان به کمک وی برخاستند و در هنگام خطر به دیلمیان پناه می برد. محمد بن زید هم در سال 287 هجری، در نبرد با سامانیان در گرگان کشته شد.

حسن بن علی بن عمر بن علی (امام سجاد)بن حسین الشهید، ملقب به ناصر کبیر، ناصر اطروش، ناصر الحق، سیدنا، داعی الی الحق، یکی از مردان خدا و انسان شریف از سلاله نبوی و علوی است.((1)) پس از شهادت داعی و برای خونخواهی او، در منطقه آمل علیه سامانیان قیام کرد.((2))

مرعشی می نویسد:

مردمانی که از طریق زردشتی به یُمن انفاس متبرکه او به دین محمدی نقل کردند و مذهب او اختیار کردند و هزاربار هزار آدمی تقریباً بر او، جمع شدند.((3))

وی در سال 287 قیام کرد و در منطقه «آمل» در جنگ با سامانیان شکست خورد و به دیلمیان و گیلان وارد شد. به نقل از مرحوم مظفر، مدت 13 سال در این منطقه اقامت داشت و مردم را به اسلام دعوت کرد و بسیاری از مردم دیلم اسلام آوردند و پیرامون او گرد آمدند.((4))

فراخواند و 4 سال در آن جا حکومت کرد.((1))

مردم طبرستان که از کارگزاران سامانی ستم بسیار دیده بودند، ناصر کبیر را به قیام تشویق کردند و او با کمک نیروهای آماده، کارگزاران سامانی را از آن جا اخراج کرد و بر طبرستان تسلط یافت. وی فرزندش ابوالحسن را به رویان((2)) و حسن بن قاسم را به چالوس((3)) و عبد الله بن حسن عقیقی را به ساری فرستاد.

ناصر کبیر پس از استقرار حکومت، به امور مذهبی و معنوی مردم پرداخت و امور اجرایی طبرستان را به حسن بن قاسم سپرد. حرص دنیا حسن بن قاسم را از راه سلامت بگردانید. وی سید ناصر را گرفته و دست بسته به قلعه لارجای (لاریجان) فرستاد.((4))

مردم آمل، رفتار زشت او را با ناصر کبیر نپسندیدند و گفتند: شما با امام خویش، این روا دارید، مسلمان نباشید و بدتر از شما در جهان، قومی نتوانند بود.((5))

بعد از این توطئه با مداخله مردم و عکس العمل سرکردگان دیلم، مانند لیلی بن نعمان که در ساری از جانب ناصر حکومت داشت، توطئه را خنثی کرد.((6))

لیلی بن نعمان، که از سرداران دیلم و نایب ناصر کبیر در گیلان و سپس ساری بود،

ص: 126

با اطلاع یافتن از زندانی شدن ناصر، بی درنگ به آمل آمد و حسن بن قاسم را دستگیر و اطرافیان او را پراکنده کرد و سپس ناصر کبیر را آزاد ساخت و حکومت را به او سپرد.

ناصر در حق حسن بن قاسم که عامل توطئه بود، چندان خشونتی نشان نداد و فقط او را از آمل دور کرد اما به شفاعت ابوالحسن احمد دیگربار او را بازخواند و عفو کرد و نواده خود، دختر ابوالحسین احمد را هم با ولایت گرگان به او داد.

حسن بن قاسم نتوانست در گرگان در مقابل ترکان مقاومت کند. در راه بازگشت به گیلان رفت.((1)) ناصر هم چندی بعد از حکومت کناره گرفت و باقیمانده عمر را به تدریس و مطالعه و عبادت، در انزوا به سر برد و در آن مدت که وی در عُزلت بود، امور حکومتی در آمل به دست پسرش ابوالحسین احمد بود و قاسم بن حسن هم از گیلان بر جریان امور نظارت داشت.((2))

ناصر کبیر چنانکه از روایت حمزه اصفهانی برمی آید، بیش از دو سال و سه ماه و چند روز حکومت نکرد.((3))

ص: 127

سالخورده، اما شاعری ظریف طبع و نکته سنج و با ذوق بود.((1))

علامه امینی، صاحب کتاب شهداء الفضیله در ترجمه بزرگان قرن چهارم در مورد اطروش می نویسد:

وی جد مادری دو عالم بزرگ سید مرتضی و سید رضی است. نامش حسن بن علی بن الحسن بن علی بن عمرو بن علی بن ابی طالب علیه السلام و مشهور به ناصر کبیر و گاه اطروش می خوانندش و زمانی آصم. نسب عالی خویش را با تحصیل علم فراوان تکمیل کرده و گوهر تابناک علویش را با فضایل و افتخارات همراه نمود.

پشتیبانی وی از دین و افتخار دانش و فرهنگ به گونهای بود که خویشاوند و بیگانه زبان به تجلیل و تکریمش گشودند و دوست و دشمن در برابر کمالاتش سر فرود آوردند. شمشیر زن بود و قلمزن، دانش در سر پرورید و پرچم نبرد در دست به اهتزاز داشت. جایش در صدر مجلس تاریخی فقیهان ما و در شمار حاکمان انگشت نمای شیعه بوده و علاوه بر این ها ادیبی توانا و شاعری سخنور بوده است.

ابن ابی الحدید در بیان نسب سید رضی در مورد جد مادری او، اطروش چنین گفته است:

وی بزرگ دودمان ابو طالب در زمان خویش بود و عالم، زاهد، ادیب و شاعر، توانا محسوب می گردید. بر بلاد دیلم و کوهستان (طبرستان) حکومت رانده و ناصر الحق لقب گرفت. او جنگ های سهمگین با سامانیان نمود.((2))

ص: 129

صاحب

کتاب تاریخ ایران می نویسد:

وی مردی نیکوکار، دادگر، فصیح و سخنور بود و تقسیم اراضی بین روستاییان از اقدامات مهم وی در زمان امارتش در حکومت او بود.((1))

مسلمان نمود؛ به گونه ای که امر به معروف می کنید و با مجتهدین مناظره می نمایید. در بین شما افرادی یافت می شود که اگر در بین راه هزار دینار بیابد، برای خود برنداشته و در پی صاحبش روان می گردد. بدانید! بین من و شما حجابی نیست از من امور دینتان را بپرسید که پیامبر فرمود: من دو چیز در میان شما می گذارم، اگر به آن ها تمسک کنید، گمراه نمی شوید، کتاب خدا و عترتم.((1))

ناصر بعد از تثبیت حکومت، سیاست را کنار گذاشته و به طاعت و تألیف مشغول شد. مدرسه ای بنا نهاد و به تعلیم و تربیت شاگردان پرداخت. ناصر الحق پس از عمری تلاش در راه ترویج مکتب تشیع در سال 304 هجری، دار فانی را وداع و دعوت حق را لبیک گفت. مرقد وی از آن زمان تاکنون در آمل زیارت گاه عام و خاص است.((2))

روی داد.((1)) بدین ترتیب حکومت علویان در گیلان و طبرستان بعد از حدود شصت و اندی سال به پایان رسید. بعد از انحلال حکومت علویان در گیلان و طبرستان، آن ها به مناطق کوهستان پناه برده و به زندگی خود ادامه دادند و هر از چند گاهی فردی از علویان که در آن مناطق قیام می کرد، حمایت می کردند و خیلی سریع سرکوب می شدند.

صاحبان علم و فضل به خانه آنان می رفت و از آنان مالیات نمی گرفت.((1))

یکی از مهم ترین علل گسترش تشیع، مهاجرت سادات و علویان و پراکندگی آنان در سرزمین های گوناگون اسلامی بود و مردم طبرستان از کسانی بودند که نخستین بار به وسیله سادات حسنی به شرف اسلام نائل شدند و اسلام را از کانال تشیع پذیرفتند.

آخرین فرد از علویان طبرستان که مردم با او بیعت کردند، برادرزاده أطروش، جعفر بن ابی عبد الله مشهور به (سید ابیض)((1)) بود. زمان امارت او مقارن با رو به افول رفتن حکومت علویان بود و تقویت قوای حکام محلی از یک سو و قدرت گرفتن تدریجی سلسله هایی چون آل زیاد و حکومت آل بویه، بود. سید ابیض - که روحیه ای خاص در ساختن بناهای علمی داشت - با مشاهده اوضاع به تدریج از أریکه قدرت کنار رفته و در گوشه ی ولایات گیلان سکونت اختیار کرد و سرانجام در یکی از روستاهای گیلان به نام «میانده» رحلت کرده و همانجا مدفون شد. مزار وی به صورت آرامگاهی زیارتگاه اهالی آنجا بود.((2))

ص: 135

مختلف، بعضی از مسائل فقهی را به شکل خاص مطرح کرده است.((1))

مرحوم خوانساری نیز اطروش را از امامیه دانسته است. شاهد دیگر برای مطلب این است که بنا به گفته ابن اسفندیار، اطروش مدت زیادی در مصاحبت امام حسن عسکری علیه السلام بوده

است.((2))

دلیل دیگر بر امامی بودن او دستور العمل او مبنی بر گفتن «حی علی خیر العمل» در أذان است.((3))

شیخ

مفید در مورد ناصر کبیر مینویسد:

وی از اصحاب امام هادی علیه السلام بود.((4))

مامقانی در تنقیح المقال پس از معرفی سلسله نسب ناصر کبیر و ذکر این نکته که وی جد مادری سید مرتضی و سید رضی است، از قول سید مرتضی در معرفی جد مادری خویش می نویسد:

اما ابومحمد ناصر کبیر که حسن بن علی نام داشته، فضل و زهد

و آشنایی وی به مبانی فقهی در وضوح، آشکارتر از خورشید بود. وی همان کسی است که اهالی دیلم به واسطه او هدایت شدند و از گمراهی نجات پیدا کردند. اگر اطروش زیدی مذهب بود، چنین مورد ستایش سید مرتضی که مقام

ص: 137

نزدیک به عصمت داشته قرار نمی گرفت و شیخ بهایی در رساله صغیره درایه وجیزة فی علم الرجال همین مطلب را گفته و می گوید: بدان که علمای ما معتقدند که ناصر الحق در مذهب جعفری بوده و همانطور که از تألیفات او برمی ِآید، علت این که به مذاهب دیگر می پرداخته برای جذب قلوب الناس و مصالح دیگر بوده است.((1))

سید علی خان مدنی در طبقات الشیعة((2)) و تستری در قاموس الرجال،((3)) اردبیلی در جامع الرواة((4)) و آقا بزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعه((5))، همین مطالب را آورده اند.

مسعودی در مورد حسن بن زید و برادرش محمد بن زید می نویسد:

آنان دعوت به رضا من آل محمد| می نموده و اسلاف آنها ناصر کبیر و حسن بن قاسم نیز در مذهب امامیه بوده اند.((6))

از معاصرین بزرگ، محقق و رجال شناس، یعنی علامه امینی در شهداء الفضیلة، أطروش را در شمار علمای شهید امامیه ذکر کرده است.((7))

ص: 138

آل بویه فرزندان ابوشجاع بویه دیلمی بودند. وی مرد فقیری بود که از راه ماهیگیری یا هیزم کشی ارتزاق می کرد. ابوشجاع سه پسر داشت که به ترتیب سن نام های شان علی، حسن و احمد بود که بعدها به عمادالدوله و رکن الدوله و معزالدوله ملقب شدند.

این خانواده مسلمان دیلمی، در یکی از روستاهای لاهیجان در ناحیه گیلان در محلی از ساحل دریا که بعدها به نام «کیاگلیش» خوانده می شد، زندگی فقیرانه ای داشتند.((1))

مرداویج بین خراسان و جرجان و ری در جستجوی قدرت تلاش را آغاز کرده بودند، به خدمت لشکری وارد شد. خود او در این گونه خدمات به خراسان افتاد و از حد سپاهی ساده ای تجاوز نکرد. پسر بزرگش ابوالحسن علی بن بویه که بعدها از دوران خدمت خویش در سپاه نصر بن احمد امیر بخارا یاد می کرد، در بین دسته دیلمیان سپاه آل سامان خالی از اهمیت نبود.((1)) وی همراه برادران کوچکتر خویش حسن و احمد - که جزو جرگه او بودند - از سپاه بخارا به ملازمان ماکان کاکی که خود در آن ایام در خدمت آل سامان بود، پیوست و در اختلاف بین ماکان و مرداویج از نزد ماکان به خدمت مرداویج که خود از طوایف گیل بود و با دیلمیان اهل گیلان تجانسی بیشتر نشان می داد، درآمد و در ری به عنوان سرکردگی یک دسته از سپاه دیلم به خدمت پرداخت.((2))

شجاعت و مدیریت نظامی فرزندان بویه، به ویژه علی که برادر بزرگتر بود، مرداویج را بر آن داشت تا فرمانروایی شهرهایی از مناطق تحت نفوذ خویش را به آنان بسپارد. وی فرمانروایی ولایت کرج((3)) (شهری در جنوب شرقی همدان) به علی بن بویه و فرمانروایی مناطق همدان و دماوند نیز به دیگر دیلمیان پناهنده، سپرد.((4))

ص: 141

واگذاری کرج به پسر بویه بدان دلیل بود که عامل آن ناحیه مقارن آن اوقات موجبات ناخرسندی و بی اعتمادی مرداویج را فراهم آورده بود. هرچند سردار گیل بلافاصله از این اقدام خویش پشیمان می شد.

پسر بویه که ابوعبد الله قمی (معروف به شیخ عمید) او را به موقع از ضرورت عزیمت فوری آگاه کرد قبل از دریافت لغو حکم از جانب مرداویج و وشمگیر از ری حرکت کرد، و با برادرانش حسن و احمد و عده ای که تعدادشان به زحمت به یکصد تن میرسید، وارد کرج شد.((1)) بعد از وارد شدن علی بن «بویه» به کرج با مردم و لشکریان بسیار خوش رفتاری کرد، قلعه های آن شهر را که در دست خرمدینان بود، به تصرف خود درآورد و تمام ذخائر و اموال موجود در آن را بین مردم و لشکریان تقسیم کرد. او نسبت به لشکریان و اهالی آن شهر لطف و احسان بسیار داشت و برای جلب قلوب مردم تلاش زیادی کرد. مرداویج عده ای از مأموران خود را برای انجام امور حکومتی به آنجا اعزام کرد. علی بن «بویه» در حق آن ها چندان بخشش و گشاده دستی به خرج داد که آن ها ترجیح دادند نزد وی بمانند.((2))

در سال 321ه-.ق، علی بن بویه با لشکر نهصد نفری خویش، سپاه ده هزار نفری اصفهان را شکست داد و اقتدار و عظمتی ویژه برای فرمانروایی شیعی آل بویه فراهم آمد.((3))

ص: 142

در این زمان، علی بن «بویه» به شدت از اتحاد یاقوت و مرداویج بیمناک بوده که چنین هم شد. بناچار وی سپاه هشتصد یا نهصد نفری خود را به قصد پناهنده شدن به ماکان - حاکم کرمان - از نوبندگان به اصطخر و از آنجا به بیدا (بیضاء) برد و در کنار پلی نزدیک اصطخر با نیروهای یاقوت که هفده هزار نفر بودند رو به رو شد و پس از جنگی سخت که از سه شنبه هجدهم جمادی آخر، سال 322 آغاز شد و سه روز به طول انجامید. سرانجام علی بن بویه لشکر یاقوت را شکست داد و شیراز را به تصرف خود درآورد.((1))

از این تاریخ به بعد آل بویه برای گسترش قدرت خود و تسلط بر مناطق دیگر، به سه شاخه اصلی تقسیم شدند: فارس و خوزستان به برادر بزرگ، علی، ایالت جبال و ری به حسن، و عراق به برادر کوچک احمد، سپرده شد.

ص: 143

رکن الدوله فردی صبور و بخشنده بود، نسبت به سپاهیان و زیردستان رفتاری نیکو داشت و از ظلم و ستم دوری می کرد. همواره اطرافیان خویش را به خوش رفتاری سفارش می نمود. برخوردهای کریمانه و متواضعانه او با شیخ صدوق گویای فضایل اخلاقی اوست.((1))

رکن الدوله پس از 44 سال و یک ماه و نه روز حکومت در هجدهم محرم 366 در 78 سالگی در ری درگذشت.((2)) وی پیش از مرگ، قلمرو خود را به دو بخش تقسیم کرد: یزد، اصفهان، قم، کاشان، و نواحی اطراف را به موید الدوله، و ری، همدان، قزوین، زنجان نواحی اطراف آن و قسمتی از کردستان را به قشر الدوله واگذار کرد و آنان را زیر نظر عضد الدوله فناخسرو - که جانشین عمویش در فارس بود - قرار داد.((3))

تسخیر بغداد که هرگز او و برادرانش را ترک نکرده بود و در واقع متضمن تحقق آرزوهای دیرینه زیدیه و شیعه دیلم و طبرستان شمرده می شد، آماده یافت.((1))

چند روز پس از فتح بغداد احمد بن بویه نزد خلیفه رفت و خلیفه، چاره ای جز اظهار خشنودی نداشت و به او لقب معز الدوله و به علی لقب عماد الدوله و به حسن لقب رکن الدوله داد. علاوه بر این معز الدوله عنوان امیر الامرایی را برای خود کسب کرد و سکه به نام آنان ضرب شد((2)) و برای خلیفه روزی پنج هزار درهم حقوق مقرر کرد.((3))

ابن

اثیر در مورد خصوصیات اخلاقی معز الدوله می نویسد:

کان حلیماً کریماً عاقلاً؛ او انسانی بردبار، بخشنده و عاقل بود.((4))

ذهبی هم می نویسد:

معز الدوله فردی شیعی بود و در دوران فرمانروایی و دولت وی، مکتب تشیع و آثار و قوانین آن نمایانگر شده و درخشید.((5))

شیخ بهایی درباره وی نوشته است: سلطان معز ّ الد ّولة دیلمی، کان شدید التصلب فی التشیّع ...؛ سلطان

معز الدوله، دارای استواری و صلابت شدیدی در تشیع بود.((6))

وی سرانجام در سیزدهم ربیع الثانی سال 356، پس از 21 سال و یازده ماه حکومت در

ص: 147

53 سالگی درگذشت و در کاظمین دفن شد و پسرش عز الدوله بختیار جانشین او شد.((1))

ترک و ترکان در طرف مقابل. همان طور که در فصل گذشته گفته شد، ابوعبد الله محمد بن حسن بن قاسم، فرزند داعی صغیر معروف به «المهد لدین الله» در جوانی به همراه معز الدوله بویی - که به تازگی قدرت آل بویه را گسترش داده بود - به بغداد رفت و به کسب دانش پرداخت. پس از چندی شورش نمود و تعدادی از دیلمیان را همراه خود ساخت. این عمل باعث زندانی شدن وی گردید. معز الدوله به وی نقابت علویان بغداد را پیشنهاد کرد، وی پذیرفت ولی طاقت نیاورده و در سال 353 ه-، به سوی دیلم رهسپار گردید و قیام کرد. او تا سال 359 هجری، با حاکمان محلی در جنگ بود تا این که در این سال درگذشت.((1))

ورود ترکان به ایران و عراق، در مقاطع حساسی از تاریخ ایران و جامعه اسلامی تکرار شده است. هرگاه کار ایرانیان و شیعیان بالا می گرفت و خلفا ضعیف می شدند به ورود ترکان، دلخوش می داشتند. تکرار این حرکت در دوره قائم، خلیفه دیگر عباسی، با استقبال از ورود سلجوقیان ترک به دربار خلافت برای کنار زدن آل بویه شیعه حاکم بر خلفا بوده است.

درست است که آل بویه گرایش های شیعی داشتند اما سیاست همه آنان درباره خلافت و فرق و مذاهب، یکسان نبود به طور مثال سیاست مذهبی معز الدوله با عضد الدوله تا حدودی تفاوت داشت و سیاست عضد الدوله نسبت به خلیفه و اهل تسنن عراق از تسامح بیشتری برخوردار بود. شاید بتوان گفت: منازعات ترکان و دیلمیان که دارای دو گرایش مذهبی تسنن و تشیع بودند، متأثر از موضع گیری مختلف آل بویه در برابر این دو گروه بوده است.

ص: 149

مذهب ممکن ساخت.((1))

اهتمام در بازسازی و تزیین مشاهد ائمه در عراق و خراسان و ترویج رسم زیارت بقاع مشرفه شیعه نیز نشانه ای از سرعت انتشار مبادی و معتقدات امامیه در طبقات مختلف مردم ایران شد.((2))

این مبادی عبارتند از اعتقاد به امام بلافصل علی بن ابی طالب علیه السلام بعد از رسول خدا|، اعتقاد به عصمت او و ائمه علیهم السلام بعد از او و وجود نص بر توالی و ترتیب آن هاست، شامل قول به غیبت امام قائم عجل الله فرجه و اعتقاد به آن که محارب علی علیه السلام کافر

و مخالف او فاسق است.((3))

ابن اسفندیار، به دعوت ابوالحسین و اجابت مردم گیل و دیلم اشاره دارد. همة گیل و دیلم با او بیعت کردند. سید زاهد، شرف الدین نیز از امامیه بود و اظهار مذهب امامیه و

ص: 151

بطلان مذهب زیدیه از شرف الدین قوت گرفت در آن حدود.((1))

بدین

ترتیب، مذهب امامیه همراه با مذهب زیدیه در این دوره در طبرستان رواج داشته و امکان هر فردی از گیل و دیلم به مذهب امامیه یا زیدیه وجود داشته است.((2))

حضور و شروع کار علی بن بویه در خدمت ناصر الحق نمی تواند دلیل بر زیدی یا امامی بودن او باشد؛ زیرا فرزند ناصر الحق، احمد امامی مذهب و خود او زیدی بوده است.((3))

به هر حال آل بویه در ابتدا شیعه مذهب بودند و نشانه هایی در دست است که در دوران حکومت، مذهب امامی داشته اند یا به آن مذهب گرویده اند.((4))

عده ای معتقد هستند که آل بویه شیعه زیدی بوده اند اما ابن اثیر((5)) و سید بن طاووس بر زیدی بودن آل بویه تأکید دارند.((6))

با این حال عده ای از علما مانند عبد الجلیل رازی((7))، ابن جوزی((8))، ابن کثیر((9))، ابن تغری بردی((10)). بر امامی بودن آل بویه تصریح کردهاند.

درباره شیعه بودن آل بویه، با وجود منابع زیادی که به این موضوع پرداخته اند،

ص: 152

تردیدی در شیعه بودن آنان نیست. خاستگاه آل بویه طبرستان و دیلم بوده است. مردم این ناحیه به وسیله علویانی چون حسن بن زید، محمد بن زید، حسن بن علی اطروش و قاسم بن ابراهیم با اسلام آشنا شدند. بنابراین گرایش آنان به تشیع امری طبیعی است، چنانکه مردم خراسان و ماوراء النهر به واسطه حاکمیت سامانیان سنی مذهب بودند.

خلافت عباسی، انجام می گرفت.

مراسم دیگری که دولت آل بویه احیا و زنده کردند، برقراری جشن و سرور در عید غدیر (هجدهم ذی الحجه) 352ق، به دستور معز الدوله بود.((1))

از اقدامات دیگری که به دستور معز الدوله در سال 351ه-.ق، در بغداد صورت گرفت، نوشتن جملاتی در لعن معاویه و کسانی که به نحوی به خاندان پیامبر| آزار رسانده اند، بر سر در مساجد بغداد بود.

لعن الله معاویة بن ابی سفیان و لعن من غصب فاطمه رضی الله عنها فدکاً و من منع ان یدفن الحسن عند قبر جده و من نفی أباذر الغفاری و من اخرج العباس من الشوری.((2))

از بارزترین شعارهای مذهبی شیعه، جملات «أشهد ان علیاً ولی الله» و «حی علی خیر العمل» است که آل بویه تا پایان حکومت خود در أذان آنها را احیا کردند.

عضد الدوله در سال 363ه-.ق،دستور داد، کتیبه ای که نام دوازده امام بر آن حک شده بود، در تخت جمشید نصب گردد. در کتیبه های موجود، بعضی از مساجد و بناهای دوره آل بویه، بر پیامبر اسلام و آل او درود فرستاده شده است؛ مانند کتیبه بالای سر در داخل مسجد جامع نائین یزد و بقعه دوازده امام.((3))

عضد

الدوله که اعتقادات شیعه امامی داشت، به بازسازی مرقد حضرت امام علی علیه السلام و امام حسین×

ص: 154

اقدام

کرد و به مجاورین مرقد آن ها کمک مالی نمود به گفته مولف تاریخ رویان، وی در مراسم عاشورا و غدیر به نجف می رفت و در مراسم عزاداری و جشن شرکت می کرد. او وصیت کرده بود که در کنار مرقد امام علی علیه السلام دفن شود.((1))

آل بویه بناهای عظیم و شکوهمندی در مشاهد مشرفه برپا کردند و گنبدهای رفیعی بر روی ضریح های مقدس برافراشتند، حتی عضد الدوله و سپاهیانش قریب به یک سال برای ساختمان مرقد علوی علیه السلام و تکمیل و توسعه آن در نجف اشرف اقامت نموده و آن را در نهایت شکوه و عظمت تکمیل کرد.((2))

مرحوم مظفر مینویسد:

آل بویه برای خدمت به مذهب تشیع تنها به مظاهر سرور در روز غدیر و شعائر حزن و اندوه در روز عاشورا بسنده ننمودند بلکه مساعی خویش را به هر وسیله ممکن و به قدر توانایی در خدمت به اهل بیت مصروف می داشتند.((3))

زیارت قبور مطهر ائمه اطهار علیهم السلام نیز یکی از بهترین شعائر مذهبی شیعه بود که آل بویه انجام می دادند و می تواند شاهد خوبی برای شیعه بودن این خاندان و احیای شعائر مذهبی تشیع است، به طور مثال عضد الدوله، عز الدوله بختیار، ابوکالیجار و جلال الدوله، بارها به زیارت مرقد مطهر امیر مؤمنان امام علی علیه السلام سید

الشهداء و امام موسی بن جعفر و امام محمد تقی علیهم السلام به نجف و کربلا و کاظمین می رفتند.((4))

ص: 155

جلال الدوله در کربلا از جلو قبرستان پا برهنه شد و در کوفه از خندق شهر - که یک فرسنگ تا محل شهادت امیر مؤمنان علیه السلام فاصله بود - با پای برهنه پیمود.((1))

داشت، شکل گرفت و شیعیان و فقها و علمای شیعه آل بویه را به طور ضمنی تأیید کردند و حمایت آل بویه از شیعیان نیز، برای ورود آنان به دربار و پذیرش منصب های حکومتی فرصتی فراهم ساخت.

مرحوم مظفر می نویسد:

آنان علمای شیعه را با تمام وسائل و امکانات گرامی می داشتند و درباره آن ها از هیچ گونه تجلیل و ابراز عنایت و بذل اموال فراوان دریغ نمی کردند، حتی عضد الدوله با وضع شکوهمندی سوار بر مرکب می شد و به زیارت و دیدار شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان (طاب ثراه) می رفت.((1))

حضور و همکاری علما و فقهای بزرگ شیعه اثنی عشری مانند شیخ مفید، احمد موسوی و پسرانش (شریف رضی و شریف مرتضی) و توجه «رکن الدوله» به ساکنان قم - که شیعه امامی بودند - ثابت کننده اعتقاد آنان به مذهب تشیع امامی((2)) و رابطه خوب آن ها با علمای شیعه است.

به درخواست مردم ری «محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی» در ری اقامت گزید و شیعیان به خصوص شیعیان خراسان، از فتاوای او استفاده می کردند. او مورد احترام «رکن الدوله» بود. اگر نسیم با طراوت حکومت آل بویه نمی وزید، به یقین مذهب شیعه همچنان در زندان تعصب جاهلانه و کورکورانه خلفای عباسی محبوس و غیررسمی می ماند. به عبارت دیگر چنانچه مناظرات و خطابه های شیخ صدوق

ص: 157

و دفاع جانانه شیخ مفید از مبانی فکری فقه اهل بیت علیهم السلام و اقتدار سیاسی، اجتماعی و نفوذ گسترده سید رضی و برادر و پدرش نبود، هیچ گاه زمینه برای نگارش و تدوین آن همه آثار گران بها در تقویت مبانی فکری تشیع به وجود نمی آمد.

از این رو می توان گفت: قرن چهارم هجری، دورانی است که قدرت حکومت به یاری قلم دین شتافت و نه تنها تشیع را از غرق شدن در منجلاب دین نمایی و اسلام پنداری نجات داد، بلکه با تکیه بر قدرت و استدلال عالمانه آن را بر قله اندیشه ها و مکاتب نشانید.((1))

بر این اساس، می توان دولت آل بویه را «پاسداران فرهنگ شیعه» نامید.

ص: 158

ابی طالب(ع).((1))

بر اساس این شجره نامه نسب سید امیر کیا با یازده واسطه پدری به امام سجاد علیه السلام می رسد.

آستانه ظهور خاندان آل کیا، به امارت رسید و حدود 19 سال بر تنکابن فرمانروایی کرد. گرمه رود، سخت سر مرکز حکومت او و سفید تمیشه حد غربی و نمک آبرود حد شرقی حکومت او بود. وی در سال 769 هجری، در لاهیجان در اثر واقعه خونینی که رخ داد، به قتل رسید.((1))

تیمور بر مازندران حکم راندند و حتی مدتی بعد از یورش تیمور به ایران نیز، به علت اظهار اطاعت نسبت به او، حکومت مازندران را در دست داشتند.

سید قوام الدین مرعشی، شاگرد سید عز الدین سوغندی بود که به مبارزه با ظلم و فساد حاکمان طبرستان پرداخت و توانست با حمایت مردم، آمل را فتح و حکومت مرعشیان را تأسیس کند.

تشیع مرعشیان از خشونت گرایی دور بود و با رأفت و محبت و بسط عدالت اجتماعی، مردم را به سوی خود جلب می کرد. همین رفتار تأثیر شگرفی در پدید آمدن قیام های شیعی در خارج از طبرستان بر جای نهاد، چنان که خاندان شیعی آل کیا تحت تأثیر قیام مرعشیان، توانستند در گیلان ظهور کنند و حکومتی را در منطقه ایجاد نمایند.

پس از مرگ سید امیرکیا، در سال 763 هجری، فرزندانش جنبش او را ادامه دادند و سید علی کیا فرزند بزرگ سید امیرکیا به همراه برادران خود و عده ای از مردم بیه پیش به سوی مازندران حرکت کردند و در آمل به محضر سید قوام الدین مرعشی موسس سلسله مرعشیان مازندران که از علمای بزرگ و سادات بود، رسیدند.((1))

سید قوام الدین به گرمی از سید علی کیا و برادران وی استقبال کرد و نهایت

ص: 165

احترام را به جای آورد و حتی دیدار با آنان را توفیقی برای خود می دانست.((1))

سید علی کیا هم متقابلاً خود را در خدمت و یاور دولت سادات مرعشی اعلام کرد((2)) و چندی بعد سید علی را به همراه سیصد تن از یاران خود برای تصرف گیلان و تأسیس دولت آل کیا به آن دیار فرستاد.

فرزندان خود در آمل و ساری رفت و از آنان خواست که سید علی را کمک کنند. سید کمال الدین ساروی و سید رضی الدین آملی یک هزار مرد جنگی، همراه سید علی کیا آماده نمودند و به سوی تنکابن و رستمدار حرکت کردند. سید علی کیا بعد از تصرف تنکابن برای میر بزرگ از اوضاع جنگ نوشت. وی در پاسخ نوشت: تنکابن را به سید هادی کیا بسپارد. سید علی کیا بر حسب مشورت فوق حکومت تنکابن را به برادرش سید هادی سپرد و با او قرار گذاشت که چنانچه ولایات دیگر را تسخیر کرد سید هادی توقعی نداشته باشد.((1))

مدتی بعد سید علی کیا به سمت رانکو حرکت کرد. مردم خبر آمدن وی به سمت رانکو را شنیدند، بعد از جنگ و درگیری در سیاکله، سرانجام پیروان سید پیروز شدند و او به مسجد قریه گیلاکجان که از متحدان ناصر کبیر بود رفت و در آنجا بسیاری از مردم رانکو نزد او آمدند و با او بیعت کردند. سید وقتی رانکو را تصرف کرد به سید قوام الدین نامه نوشت تا خبر پیروزی او را جشن گرفت((2)) و سید علی کیا حکومت منطقه رانکو را به برادر دیگرش سید مهدی کیا سپرد.

سید علی کیا پس از تصرف تنکابن و رانکو به طرف لاهیجان حرکت کرد. پس از اندک

ص: 167

مقاومت لاهیجان نیز تسلیم شد و فقها و صلحا و مفتیان مقدم سید را گرامی داشتند و با او بیعت کردند و او را امام و رهبر خود دانستند.((1))

بعد از تصرف لاهیجان توسط سید علی کیا، به لشت نشا حمله کرد و آن جا را تصرف کرد و سید علی لشت نشا و کوچصفهان را به سید ناصر کیایی تنکابنی که داماد او نیز شده بود واگذار کرد. این شخص از این هنگام به سید ناصرکیا کوچصفهانی مشهور شد.

سید ظهیر مرعشی درباره او می نویسد:

او مردی بود شجاع و دلاور و در زور و نما با رستم دستان لاف پهلوانی می زد.((2))

سید علی کیا پس از آن به سوی خمام رفت و آنجا را تصرف کرد و آن ولایت را به عهده کاکو اردشیر تنکابنی گذاشت. و پس از آن به کوهدم و بعد از آن به طارم رفت و قلعه شمیران را فتح کرد.

سید علی کیا پس از تثبیت تصرفات مناطق جلگه ای بیه پیش (گیلان شرق) به سمت اشکور حرکت کرد و اشکور و قلعه الموت را که در دست اسماعیلیان بود، تصرف کرد.

ص: 168

تصرف قزوین

در این هنگام قزوین پناهگاه جمعی از اسماعیلیان و نیز لشکریان فراری کیاییان کوشیج شده بود که به دیلمیان حمله می کردند. سید علی کیا پس از فتح دیلمیان (حوالی 781) به تصرف قزوین پرداخت. به همین دلیل خواجه احمد سپهسالار را با لشکر دیلمستان مأمور این کار کرد.

قزوین بدون درگیری به تصرف سادات درآمد. سران کوشیج فرار کردند و به سلطانیه رفتند. قزوین مدت هفت سال در تصرف سادات کیایی بود.((1))

سید علی کیا در سال 791، به رشت حمله برد و آنجا را به تصرف خود درآورد. میر دیباج فومنی یکی از مخالفین سادات به سالوک مردآویج را که به سلطانیه رفته بود به فومن فراخواند و با او درباره از بین بردن سادات و حمله به آن ها گفتگو کرد.

سید

ناصر الدین می نویسد:

سالوک گفت: دفع ایشان آسان است؛ زیرا چون وقت نماز شود اگر بر یک پهلوی ایشان هر یک را ده چوبه تیر بزنند ممکن نیست که نماز را قضا کنند.

دویست نفر پیاده جلو و دویست نفر سوار که همه از جمله شجاعان این دیار باشند به من بدهید تا روز چون به ظهر برسد بر ایشان بتازیم و شما هم با لشکریان در عقب من باشید که یقین آنچه مطلوب است حاصل می شود. بر حسب صلاح دید دویست سوار مکمل و دویست سواره پیاده به او دادند و سایر

ص: 169

لشکر را مهیا ساختند و او را روانه پسیخان که سرحد رشت و فومن است گردانیدند و خود در عقب او روان گشتند.((1))

وقتی مشغول خواندن نماز ظهر بودند دشمن وارد شهر شد و جنگ شروع شد و در ابتدای جنگ سید مهدی کیا به شهادت رسید. سید علی کیا سوار بر اسب شد، وارد جنگ شد و برادران و فرزندان او نیز به دشمنان حمله کردند. در این جنگ غافلگیرانه سید علی کیا و دو فرزند او به نام های سید ابراهیم و سید عبد الله و نیز برادرش سید حسن کیا و همچنین سید علی فرزند ناصر کیا کوچصفهانی نیز شهید شدند. پس از این واقعه سید هادی کیا که خود را شکست خورده دید با اطرافیان خود به طرف تنکابن رفتند.((2))

لاهیجان حرکت کردند و آنجا هم به تصرف آنها درآمد. و متعاقب آن ولایت گیلان به پیش تماماً به تصرف سید هادی درآمد.((1))

سید هادی کیا هرچند پیروز جنگ شد اما از طرف مردم لاهیجان که از دوران حکومتش ناراضی بودند، مورد حمله قرار گرفت و او مجبور به عقب نشینی به تنکابن شد. سید هادی در حمله مجددی که به رانکوه کرد شکست خورد و دستگیر شد، ولی از طرف برادرزادگان مورد احترام قرار گرفت و او را در حکومت تنکابن باقی گذاشتند.((2))

در حق آنان پدری کرد. میرزا علی با غلبه بر دیگران و نیروهای داخلی توانست حکومت رانکوه تامسر و سمام را در دست گیرید.

و رستمدار وفاداری خود را نسبت به سلطان احمد، اعلام کردند.

یکی از کارهای مهمی که در سال 933 رخ داد، دیدار سلطان احمد با شاه طهماسب در قزوین است. در این ملاقات بر حسب گفته بعضی از تاریخ نویسان سلطان احمد از مذهب زیدی دست کشیده و به مذهب دوازده امامی روی آورد و دستور داد در منطقه گیلان مردم از مذهب زیدی دست کشیده و به مذهب دوازده امامی روی آورند.((1)) [در هر حال در فصل بعد خواهیم گفت چطور ممکن است که شاه اسماعیل که مدت هشت الی نه سال در لاهیجان درس خواند و تعلیم دید آیا با مرام زیدی تعلیم دید؟ آیا معلم قرآن او شمس الدین لاهیجی مذهب زیدی داشت که همه این ها در فصل بعد خواهد آمد] وی [سلطان احمدخان] بعد از سی سال حکومت در سال 940 هجری، درگذشت.

نی-ست ج-رمی ت-ا کشی ای م-ه، م--ن دیوانه را

بس گناهم، گر تو خواهی کشت، کاری دیگرست

برون ز کوی تو با خون دیده خ-واهم رفت

ه--زار ملعنه ز م-ردم شن-یده خ-واهم رفت

به پ-ای ب-وس ت-و چ-ون آمدم، چه دانستم

که پشت دست به دندان گزیده خواهم رفت

خان احمد شعرا و هنرمندان را مورد تشویق قرار می داد و از کمک های مالی به آن ها مضایقه نمی کرد و با صاحبان این فنون معاشرت و مصاحبت می نمود و درگاه او یکی از بزرگترین محل های اجتماع دانشمندان و شاعران پارسی گو در دین بود و با دانشمندان روزگار خود نامه های علمی داد و ستد داشت.((1)) در دوران حکومت او در زمان شاه عباس، روابط خان احمد خان با شاه تیره شد و شاه سپاهی روانه لاهیجان کرد و خان احمد در این جنگ شکست خورد و به دولت عثمانی پناهنده شد.((2))

بعد از مدتی، سلطان عثمانی به میانجیگری برخواست و از شاه عباس درخواست کرد که حکومت گیلان را به خان احمد باز گرداند و در عوض، قسمتی از شیروانات و آذربایجان را که بخواهد، به او واگذار می نماید اما شاه بر اساس قرار داد فیمابین، خواستار تحویل خان احمد خان شد. خان احمد که از اقدامات دولت عثمانی در متقاعد کردن شاه عباس بر

ص: 178

عفوش مأیوس شده بود((1)) به قصد حج گذاردن عازم حجاز شد و در سال 1005 هجری، در بغداد درگذشت و با مرگ او، حکومت سادات کیایی در گیلان به پایان رسید.

مازندران رفت و مورد استقبال او قرار گرفتند. آنان سید قوام را در فتح فیروزکوه یاری دادند و در مقابل، سید قوام، از آنان حمایت کرد تا بر سلاطین «بیه پیش» غلبه نمایند و حکومت آنجا را به دست بگیرند.

آل کیا با کمک سادات طبرستان بر حاکمان گیلان پیروز شدند؛ زیرا مردم به سادات و نفوذ معنوی آنان علاقه مند بودند. همچنین ستم حاکمان محلی و گرفتن مالیات های سنگین و درگیری های همیشگی که میان امیران محلی وجود داشت، مردم را خسته کرده بود. به هر حال آل کیا توانستند در لاهیجان قدرت را به دست بگیرند. آل کیا برای توسعه فرهنگ و دانش، تلاش های قابل توجهی انجام دادند که شاهد ظهور تعدادی از دانشمندان، پزشکان و شاعران ایران زمین در این دوره هستیم.

1. نشست و در سال 883 درگذشت و پسرش علی دوم بر جای وی نشست.((1))

2. علی پسر شمس الدین پسر حسین: او کتاب و تاریخ خانی را درباره تاریخ گیلان به ویژه خاندان کارکیا نوشت. وی این کتاب را در ماه محرم سال 921 ه-.ق، آغاز کرد و در یک سال بعد یعنی در نیمه ماه صفر سال 922 ه-.ق، این کتاب را به پایان رسانید و این کتاب شامل حوادث چهل ساله گیلان از سنه 880 تا 920 ه-.ق است.((2))

3. عبد الحسین قاری: او در سال 967 به درخواست خان احمد خان شرحی بر کتاب «ناسخ و منسوخ قرآن» که تألیف احمد متوج بحرینی است، نوشته است.((3))

4. سید رفیع الدین حسینی لنگرودی: او از علمای قرن دهم هجری بود. در شوال سال 971 ه-.ق «رسالة الحیاة» را که درباره قانون ارث فئودالی پسر بزرگ خانواده است، برای سلطان خان احمد خان نوشت.((4))

ص: 181

5. میرقاری کوله ای (گوگه): او یکی از دانشمندان بزرگ دربار کارکیا بود و کتاب «زبدة الحقایق» را در ربیع الثانی سال 1000 هجری قمری، برای خان احمد نوشت.((1))

6. مجتهد کرکی حسینی: او کتابی را به نام «دفع المناوات عن التفصیل و المساوات» به نام خان احمد گیلانی نوشت ولی پس از شکست خان احمد مقدمه آن کتاب را به نام شاه طهماسب کرد. کتاب «النفخات الصمدیة القدسیة فی اجویة المسائل الاحمدیة»((2)) را در پاسخ به پرسش های خان احمد خان به سال 997 ه-.ق، برای او نوشته است.

7. حسام الدین لاهیجانی کارکیا: او فرزند یحیی کیا، فیلسوفی است عالی مقام و گویا از افراد خود این خاندان است. وی پس از شکست و پراکندگی این خاندان در اصفهان به تعلیم فلسفه مشغول بوده است.((3))

ص: 182

از مردم به جای مالیات ابریشم می گرفتند.((1)) تجارت مردم منطقه، تربیت کرم ابریشم بود که از آن پارچه های ابریشمی و چارقد و ... می بافتند.

از مهم ترین محله های شهر لاهیجان (محله میدان) است. این محله دارای میدان بزرگ بود که اطراف آن، دکان ها و کاروانسراهایی ایجاد شده بود. در این مکان سید علی کیا و سید حسن کیا و امیر کیا و چندین نفر دیگر مدفونند.((2))

ص: 184

به سال 794 در آرامگاه خانوادگی به خاک سپرده شد. پس از او رهبری به علاء الدین علی رسید. علاء الدین علی معروف به سیاه پوش پس از سی و هشت سال زعامت معنوی به سال 832 در بیت المقدس درگذشت.

بعد از علاء الدین علی رهبری این جمعیت به فرزندش ابراهیم رسید و ابراهیم در سال 851 در گذشت و فرزند کوچک او جَنید به رهبری رسید. بعد از جنید، حیدر فرزند جنید جانشین پدر شد. در سال 893 در طبرستان و نزدیک دربند بین حیدر و فرخ بسیار جنگ درگرفت که به کشته شدن جنید انجامید و پس از کشته شدن او مریدانش در اردبیل به دور پسر بزرگش یار علی شاه جمع شدند، ولی دیری نگذشت که وی با دو برادرش ابراهیم و اسماعیل و مادرشان حلیمه بیگم، دستگیر و به شیراز تبعید شدند و چهار سال در آن جا محبوس ماندند.((1))

گیلان می نویسد:

و چون این طایفه از سادات بودند و حقوق متابعت با صفویه داشتند، ولایت این قوم با وجود قرب جوار انتزاع نیافت و همیشه در مقام تربیت و تقویت و انتساب و اتحاد به این طایفه بوده اند.((1))

پس از مرگ یعقوب بیک و ایجاد کشمکش میان دودمان او رستم بیک آق قویونلو، فرزندان شیخ حیدر را پس از چهار سال [چهار سال و نیم] حبس در سال 898 ه-.ق، آزاد کرد و آنان را به تبریز فراخواند. کار سلطان علی، برادر بزرگ تر اسماعیل در تبریز بالا گرفت((2)) و در نهایت او را کشتند.

مردم مناطق مختلف گیلان به خاندان شیخ صفی الدین اردبیلی ارادت داشتند، از این رو مریدان طریقت آنان برای حفظ جان اسماعیل میرزا او را که تنها بازمانده حیدر صفوی و تحت تعقیب امیر آ ق قویونلو بود، از طریق جنگل های خلخال وارد گیلان کردند.

ص: 187

این عالم برجسته شیعی در دانسته های مذهبی اسماعیل نقش موثر داشت و چنان در احساس و اندیشه او نفوذ کرد که اسماعیل در آغاز سلطنت رسیدگی به امور مذهبی حکومت را به او سپرد((1)) و همچنین از ملا زین العابدین رشتی نیز به عنوان معلم او و برادرش ابراهیم میرزا، یاد کرده اند.((2))

کارکیاعلی میرزا به غایت متبهج و شادمان گشته، دقیقه ای از دقایق خدمتکاری نامرعی نگذاشت و با وجود آن که رستم بیک مکرر کس به طلب آن حضرت فرستاده فایده نداد.

کارکیاعلی میرزا نمی خواست تا به سبب پناه دادن اسماعیل میرزا، که تحت تعقیب رستم بیگ آق قویونلو قرار داشت، خشم آنان را برانگیزد. از این رو بنا به نقلی، او فرمان داد تا قفسی بزرگ آماده کنند و اسماعیل میرزا را در آن قرار دهند و قفس را به روی درخت آویزان نمایند، وقتی مأموران رد پای او را در لاهیجان یافتند، کارکیا سوگند یاد کرد که پای چنین کسی بر روی قلمرو حکومتش نیست. مأموران نیز به سوگند او اعتماد داشتند، گیلان را ترک کردند.((3))

اسماعیل میرزا در سال 905 ه-.ق، برای آغاز یک دگرگونی بزرگ، همراه پیروان خاندان صفوی از لاهیجان به اردبیل رفت و دست به قیام زد و شیروان و شهرهای ایران را یکی بعد از دیگری فتح کرد و مذهب شیعه اثنی عشری را مذهب رسمی ایران اعلام کرد. در این هنگام سیزده سال از عمرش می گذشت. سخت نیکو منظر بود، با رفتاری شاهانه نمی دانم

ص: 189

در چشم وجین چه داشت هر چه داشت نور بزرگ منشی از آن می تافت. و آشکارا نشان می داد که روزی پادشاه بزرگ خواهد شد.

کمال معنوی نیز با جمال معنوی در او جمع بود و در آن نوجوانی نبوغی سرشار و افکار بلند داشت که دیدنش در آن نوسالی و تازه جوانی باورکردنی نبود.((1))

هنگامی که در سال 907 شاه اسماعیل به طور رسمی به سلطنت رسید، به پاس خدمات سادات کارکیائی لاهیجان، حکومت آنها را به رسمیت شناخت و با این که سعی داشت سراسر ایران را به صورت حکومت واحد درآورد تا زنده بود، متعرض حکومت سادات کارکیایی لاهیجان نشد.((2))

این اختلاف را از طریق مسالمت آمیز حل نماید ولی جنگ و درگیری در میان آن ها آغاز شد و خان احمد در این جنگ شکست خورد و به اشکور گریخت تا این که او را یافتند و او را نزد شاه به قزوین بردند. شاه از کشتن خان احمد چشم پوشی کرد و او را برای حبس به قلعه «قهقهه» شهر اصطخر فرستاد. بعد از ده سال در سال 985 در زمان حکومت محمد خدابنده از زندان آزاد شد و برای بار دوم به حکومت لاهیجان منصوب شد، اما وقتی شاه عباس به حکومت رسید بر آن شد تا قدرت های محلی و منطقه ای را از میان بردارد و همه نواحی را تحت قدرت مرکزی خود قرار دهد و وحدت کشور را حفظ کند و بساط ملوک الطوایفی را برچیند. او منتظر بهانه ای بود تا به سلطه خاندان آل کیا بر منطقه گیلان پایان دهد. به همین دلیل بعد از مدتی جنگ میان آن ها به وجود آمد و خان احمد خان در این جنگ شکست خورد و به دولت عثمانی پناهنده شد. وی در سال 1005 - که از اقدامات دولت عثمانی در متقاعد کردن شاه عباس بر عفوش مأیوس شده بود((1)) - به قصد شرکت در مناسک حج عازم حجاز شد و در بغداد درگذشت. با مرگ او، حکومت سادات کیایی در گیلان به پایان رسید.

ص: 191

مثال در سال 932 هجری، سلطان احمد خان والی لاهیجان که به فرمان پادشاه ایران به دربار احضار شده بود، مذهب شیعه (امامیه) را قبول کرد و در بازگشت تصمیم گرفت که رعایای خود را وادار سازد تا از طریقه زیدیه دست بردارند.((1))

یا هنگامی که خان احمد خان از نوادگان سلطان احمد به قدرت رسید، طریق جدش را در ترویج مذهب امامیه ادامه داد.((2))

در کتاب درسنامه تاریخ و عقاید زیدیه آمده است:

در قرن هشتم سلسله آل کیا در گیلان به وسیله سید علی بن سید امیرکیا ملاطی در سال 776ق، بنیان نهاده شد. از مذهب این خاندان اطلاعات چندانی در دست نیست ولی بنا به برخی شواهد موجود در کتاب تاریخ گیلان و دیلمستان می توان حدس زد که مذهب آل کیا زیدیه بوده است.((3))

مرعشی می نویسد:

سید علی کیا به شرف ملاقات سید آمد. سید قوام الدین مشرف گشت و جانبین در امور دین و دنیا از هم استفاده نمودند.((4))

اسماعیل صفوی نزد همین خاندان پرورش یافته و دوران مهم زندگی خود را تحت تعلیم و تزکیه آنان گذراند. تأثیر خاندان آل کیا بر عقاید مذهبی او، در تشویق او به تشکیل حکومت یکپارچه در سرتاسر ایران - که مبتنی بر مذهب تشیع اثنی عشری باشد - تأثیر به

ص: 194

سزایی داشته است.

مؤلف تاریخ خانی در مورد سید علی کیا و تعلیم اسماعیل میرزا و برادرش می نویسد:

لوح صافی ایشان را به نقوش تعلیم علم و آداب فرض و سنت که شیمه ذاتی آن دودمان بود، زینت داد و به وظایف حسنه، حقوق پدری مرعی دانست و مدت هشت سال که آن حد توقف ایشان است، مخصوصاً انواع رعایت ساخت انتخاب شمس الدین لاهیجی شیعی مذهب برای تعلیم و تربیت اسماعیل، با هدف ایجاد گرایش در اسماعیل میرزا به مذهب تشیع بوده است و مولانا شمس الدین لاهیجی را که از فضلای آن دیار بود، به تعلیم تلاوت و قرائت قرآن مجید مقرر داشت و آن حضرت از روی رغبت، نزد مولانا مذکور درس قرآن و کتب فارسی و عربی می خواندند.((1))

مولانا شمس الدین لاهیجی، اسماعیل صفوی را در تبریز نیز همراهی می کرده است. در سفرنامه ونیزیان در ایران در توصیفی از مسجد تبریز در زمان شاه اسماعیل آمده است: از مجتهدان این مذهب [شیعه اثنی عشری] که یکی از ایشان چنان که بسیاری از مردم می گویند مسائل دینی را به سلطان شیخ اسماعیل تعلیم داده است و دیگری در محل حاضر می شود و به دقت مراقب مجلس وعظ است و مردم را به کیش نو درمی آورد.

«صدر» مقام روحانی عالی مقام بود که در زمان اسماعیل اول ایجاد شد تا به صورت رسمی، ناظر بر جریانات مذهبی باشد و با هماهنگی شاه، در حیطه امور دینی، علمی و فکری جامعه به فعالیت بپردازد و به عنوان فقیهی بزرگ، مرجع دینی مردم باشد.

به گفته میرزا اسماعیل، تعیین حکام شرع و مباشرین اوقاف تفویضی، ریش سفیدی جمیع

ص: 195

سادات و علما و مدرسان و شیخ الاسلامها و پیش نمازان و قضات و متولیان و حفاظ و سایر خدمه وزرا و مدارس و مساجد و بقاع الخیر و وزرای اوقاف و نظار و مستوفیان بر عهده صدر بود.((1)) این منصب که در آغاز بدان صدر موقوفات می گفتند، به قاضی شمس الدین گیلانی (لاهیجی) تفویض شد.((2))

ثمره صدارت ملا شمس الدین در نگاه خواندمیر، رونق امور شرعیه و مقام فقهیه بود.((3)) بدان جهت که او بیش تر معلم شاه اسماعیل بود تأثیر اندیشه و دیدگاه های او بر اسماعیل آشکار است. در تاریخ عالم آرای صفوی گزارش مبسوطی از مناظره شیخ زاده (قاضی زاده) لاهیجی با قاضی چلپی، فرستاده سلطان سلیم نقل شده است.((4))

شاه اسماعیل صفوی زمانی که در لاهیجان بود، مربیان و معلمین او از شیعیان امامی بودند. به گفته فرمانی، اسماعیل را به تشیع درآوردند و رافضی گری آموختند.((5)) رافضی گری در نگاه مخالفین فقط به شیعیان اثنی عشری خطاب می کردند.

حرکت او (شاه اسماعیل) با مخالفت هایی از جانب الوندبیک آق قویونلو و حاکمان تابعش رو به رو شد. اسماعیل صفوی هدف خود را در رسیدن به قدرت، هدفی مذهبی اعلام کرد. به گفته مولف عالم آرای صفوی، او در جواب الوند میرزا نوشت: مرا داعیه سلطنت و جهان گیری نیست و می خواهم دین آباء و اجداد و حضرات ائمه معصومین علیهم السلام را

رواج بدهم و تا

ص: 196

جان داشته باشم در راه دین مبین شمشیر بزنم که تا حق به مرکز خود قرار بگیرد.((1))

مسلم است که رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع در مرحله اول به مصالح مذهبی و سیاست داخلی مربوط می شود. اقامت اسماعیل صفوی در گیلان با تعالیم و فعالیت شیعی همراه شد. آنان به هنگام حرکت به سوی اردبیل به دست یابی به قدرت می اندیشیدند. آنان معتقد بودند برای رسیدن به اهداف سیاسی - مذهبی مذهب تشیع - که اسماعیل صفوی و مربیان و پیروانش به آن اعتقاد داشتند - مذهب رسمی اعلام گردد تا در مرحله اول، عامل اصلی وحدت سیاسی در داخل و در مرحله دوم پیروزی در صحنه سیاست خارجی فراهم نماید.

ص: 197

ص: 198

علویان و - که از جور خلفای عباسی گریزان بودند - پشتیبانی از افکار و عقاید شیعی آن ها منجر شد. در کنار این نکته ثمره عمده ای که از این قیام حاصل شد، نفوذ گسترده افکار شیعی (امامیه) در گیلان بود. [بنا به نقل بعضی از مورخان با گرایشات شیعی زیدی شروع شده] که علی رغم فروپاشی زودهنگام این قیام علوی همچنان جایگاه ویژه خود را حفظ کرده و با وجود این اوضاع و احوال مذهبی، سیاسی علاوه بر گیلان و مناطق اطراف آن نیز حاکم بود. در قلمرو ایران هم تشیع امامیه به آرامی راه توسعه و گسترش را می پیمود و شرایط برای ترویج آن بیشتر فراهم می شد.

این روند مطلوب که از حدود نیمه دوم عصر سلجوقی آغاز گردید، در عصر خوارزمشاهی شدت گرفت و در عصر مغولان که منجر به فروپاشی دولت اسماعیلیه الموت و حاکمیت سیاسی خلفای عباسی و رواج تسامح دینی در سراسر امپراطوری مغول گردید، به اوج خود رسید.

رواج روزافزون تشیع امامی در عصر مغول زمینه را برای رشد شخصیت های بزرگ فراهم کرد و سرانجام این شخصیت ها در دوره فترت یعنی نیمه قرن هشتم هجری زمینه را برای ظهور قیام ها و نهضت های شیعی فراهم کردند.

نخستین نمونه این نهضت ها که به تأسیس دولتی مقتدر در خراسان انجامید، قیام سربداران به رهبری شیخ حسن جوری و دومین نمونه این نهضت قیام مرعشیان طبرستان بود که به رهبری میرقوام الدین مرعشی صورت گرفت و حکومت آل کیا یکی دیگر از این قیام ها بود که با حمایت و تأثیرپذیری از قیام مرعشیان در گیلان شکل گرفت.

شکل گیری این حکومت شیعی را حاصل تحولات تاریخی در اوضاع سیاسی، مذهبی در گیلان و مناطق اطراف و سراسر قلمرو ایران می دانیم که شرایط رشد و نمو افکار و اندیشه های شیعی را فراهم کرد. تا از دل این تحولات وسیع قیام شیعی آل کیا و مانند آن شکل بگیرد.

ص: 200

حرکت سیاسی شیعیان در زنجیره اعتقادی تشیع اثنی عشری، در حرکت سیاسی از سربداران تا صفویه مشهود است. شیخ خلیفه و اتحاد شیخ حسن جوری با او زمینه پرورش و تعلیم علوم دینی شیعه را برای عده ای فراهم ساخت یکی از این افراد، سید عز الدین سوغندی است که سید قوام الدین مرعشی، نزد او تعلیمات لازم را فرا گرفته و در بازگشت به وطنش مازندران، حکومت شیعی را در مازندران تأسیس کرد. سید علی کیا نزد (قوام الدین) تعلیمات مذهبی - سیاسی دیده و با کمک او، حکومت شیعی اثنی عشری را در گیلان بنیان گذارد و اسماعیل صفوی نیز در گردش روزگار، در نزد خاندان آل کیا پرورش یافت و خاندان آل کیا در گیلان نیز یار و مددکار صفویان شد.

اقامت چند ساله اسماعیل میرزا در لاهیجان - که یکی از پایگاه های مهم تشیع [اثنی عشری] بود- آن هم در دورانی از زندگی که مرحله آمادگی پذیرش تربیت و تزکیه و پرورش روحی هر فرد است، بر اسماعیل میرزا بیشترین اثر را داشته است. وی با کمک شیعیان بر ایران مسلط شد و بنا به اعتقاد و ایمان قلبی [و ضروریات سیاسی] تشیع اثنی عشری را در ایران مذهب رسمی اعلام نمود.

ص: 201

ص: 202

1. ابی، ابی سعید منصور بن الحسین، نثر الدر، تحقیق علی محمد قرنه، بی نا، 1981م.

2. احسن التفاسیر فی معرفة الاقالیم، بی تا.

3. اردبیلی، ابن بزار، صفوة الصفا، تصحیح غلام رضا طباطبایی، مجد، 1373ش.

4. اردبیلی، محمد بن علی، جامع الرواة، قم، مکتبه المصطفوی، بی تا.

5. استرآبادی، سید حسن بن مرتضی، از شیخ صفی تا شاه صفی، تهران، علمی، 1366.

6. اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، قم، منشورات الشریف الرضی، دوم، 1416ق.

7. الاصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، نجف، منشورات المکتبه الحیدریه، 1385ه-.ق.

8. اصفهانی، حمزه بن حسن، تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، تهران، نشر امیرکبیر، 1336.

9. اصفهانی، حمزه، سنن ملوک الارض و الانبیاء، بی نا، بی تا.

10. افندی، میرزا عبد الله، ریاض العلما و حیاض الفضلا، قم، کتابخانه مرعشی، 1401ق.

11. امین، احمد، فجر الاسلام، بیروت، دار الکتب العربی، 1975م.

12. امین، حسن، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1428ق.

13. امین، سید محسن، اقناع اللائم، بی نا، بی تا.

14. امین، سید محمد، اعیان الشیعه، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1403ق.

15. امینی، علامه، شهداء الفضیلة، ترجمه جلال الدین فارسی، قدیر، 1362ش.

ص: 204

1. بایرناس، جان، تاریخ جامع ادیان، انتشارات علمی و فرهنگی، بی تا.

2. البلاذری، احمد بن عیسی، فتوح البلدان، ترجمه دکتر آذرنوش، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، 1346ق.

3. بلاذری، احمد بن یحیی بن جابر، انساب الاشراف، بیروت، دار التعارف، 1397ق.

4. پیشوایی، مهدی، سیره پیشوایان، قم، توحید، 1375ش.

5. ترکمن آذر، پروین، تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری در ایران، موسسه شیعه شناسی، 1385ش.

6. تستری، محمد تقی، قاموس الرجال، قم، موسسه النشر الاسلامی، دوم، 1411ق.

7. تشید، علی اکبر، قیام سادات علوی برای خلافت، تهران، انتشارات بنگاه تاریخ اسلام، 1331ش.

8. تقوی، قاضی احمد، تاریخ الفی، انتشارات کلبه، 1378ش.

9. تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، بیروت، دار الاضواء، 1403ق.

10. جعفری، سید محمد حسین، تشیع در مسیر تاریخ، ترجمه سید محمد تقی آیت اللهی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، سیزدهم، 1386ش.

11. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا قرن هفتم هجری، سازمان تبلیغات، سوم، 1371ش.

12. جکتاجی، م پ، گیلان نامه (مجموعه مقالات)، رشت، طاعتی، 1369ش.

ص: 205

1. چگانه چالکی، حسن، جغرافیای تاریخی اشکور، چاپ حیدری، نشر تابان، 1381ش.

2. حسن ابراهیم، حسن، تاریخ الاسلام، ترجمه پاینده، انتشارات جاویدان، چهارم، 1360ش.

3. حسن الامین، دائرة المعارف الاسلامیة، بیروت، دار التعارف للمطبوعات، 1428ق.

4. حسینی لاهیجی، علی، تاریخ خانی، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1352ش.

5. حسینی، ادریس، راه دشوار مذهب به مذهب، ترجمه مالک محمودی، قم، دار القرآن الکریم، 1374ش.

6. الحسینی، شرف الدین الحسین الحسینی القمی قاضی احمد، خلاصة التواریخ، تهران، دانشگاه تهران، 1359ش.

7. حسینیان مقدم، حسین و جمعی از نویسندگان، تاریخ تشیع، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، زیتون، سوم، 1386.

8. حقیقت، عبد الرفیع، جنبش زیدیه در ایران، تهران، کومش، بی تا.

9. حکمیان، ابوالفتوح، علویان طبرستان، انتشارات الهام، دوم، 1368ش.

10. الحموی، یاقوت بن عبد الله، معجم البلدان، بیروت، دار الکتب العلمیه، بی تا.

11. خواندمیر، امیر محمود، ایران در روزگار شاه اسماعیل و شاه طهماسب، به کوشش محمد رضا طباطبایی، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1363ش.

12. خوانساری، محمد باقر، روضات الجنات، قم، مکتبه اسماعیلیان، 1391ق.

13. خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، بیروت، بی نا، بی تا.

14. دائره المعارف القرن العشرین.

ص: 206

1. دمشقی، محمد شمس الدین، تخیه الدهر فی عجائب البر و البحر، ترجمه سید حمید طبیان، بی نا، 1357ش.

2. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه دهخدا، تهران، دانشگاه تهران، 1373ش.

3. دوانی، علی، مفاخر الاسلام، انتشارات مرکز استاد، 1375ش.

4. الذهبی، شمس الدین بن ابی عبد الله، دور الاسلام، بیروت، بی نا، بی تا.

5. ذهبی، شمس الدین محمد بن عثمان، تاریخ ذهبی، بی نا، بی تا.

6. رابینو، ه-.ل، دار المرز ایران (گیلان)، ترجمه جعفر خمامی زاده، انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1357ش.

7. رابینو، ه-.ل، مازندران و استرآباد، ترجمه غلام علی وحید مازندرانی، نشر وزارت علوم، بی تا.

8. رافعی، مصطفی، حضارة العرب، بیروت، الشرکة العالمیة للکتاب، 1988م.

9. ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب کلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، اول، 1377ش.

10. رضوانی، علی اصغر، دفاع از تشیع، قم، انتشارات مسجد مقدس جمکران، اول، 1385ش.

11. رفیعی پور، عبد الحسین، سیمای لنگرود، بی نا، 1377ش.

12. روحانی، کاظم، تحلیل بر نهضت های سیاسی دینی ایران، انتشارات کیهان، بی تا.

13. روملو، حسن بیگ، احسن التواریخ، انتشارات بابک، 1357ش.

ص: 207

1. زاهدی، شیخ حسن پسر شیخ آبدال پیرزاده، سلسله النسب صفویه، ایرانشهر، برلین، 1343ش.

2. الزبیدی الحنفی، مرتضی الحسین الواسطی، تاج العروس من جواهر القاموس، دراسته و تحقیق علی شیری، بیروت، دار الفکر، 1414ه-= 1994م.

3. زرین کوب، عبد الحسین، تاریخ ایران بعد از اسلام، امیرکبیر، دهم، 1386ش.

4. زرین کوب، عبد الحسین، تاریخ مردم ایران، انتشارات امیرکبیر، دهم، 1386ش.

5. سبحانی، جعفر، المذاهب الاسلامیه، قم، موسسه الامام الصادق، اول، 1423ق.

6. ستوده، منوچهر، از آستارا تا استارآباد، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، دوم، 1374ش.

7. سعیدیان، عبد الحسین، سرزمین مردم ایران، تهران، نشر، 1372ش.

8. سفرنامه و نیزیان، ترجمه منوچهر امیری، تهران، شرکت سهامی انتشار خوارزمی، 1349ش.

9. سیوطی، جلال الدین، تاریخ الخلفا، قم، منشورات الشریف الرضی، اول، 1411ق.

10. شکری، ید الله، تاریخ عالم آرای صفوی، تهران، اطلاعات تهران، 1363ش.

11. شهرستانی، محمد بن عبد الکریم، الملل و النحل، قم، منشورات الشریف الرضی، 1364ش.

12. شوشتری، نور الله، مجالس المؤمنین، انتشارات اسلامیه، 1354ش.

ص: 208

1. الشیبی، کامل مصطفی، تشیع و تصوف، ترجمه علی رضا ذکاوتی قراگزلو، انتشارات امیرکبیر، 1385ش.

2. شیبی، کامل، الصلة بین التصوف و التشیع، بیروت، دار الاندلس، 1982م.

3. شیروانی، زین العابدین، بستان السیاحة، انتشارات سنایی، بی تا.

4. صاحبی نخجوانی، هندوشاه بن سنجر بن عبد الله، تجارب السلف، زبان و فرهنگ ایران، 1344ش.

5. صحاح اللغة.

6. صدر، محمد صادق، الشیعة، طهران، مکتبة نینوی الحدیثة، 1352ش.

7. صدوق، الامالی، قم، المطبعة، 1373ه-.ق.

8. صدوق، عیون اخبار الرضا، بیروت، موسسة الاعلمی للمطبوعات، 1404ق.

9. طباطبایی، محمد حسین، شیعه در اسلام، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1373ش.

10. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، دار الکتب العلمیه، دوم، 1408ق.

11. طبقات اعلام الشیعة، بی تا.

ص: 209

1. طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الاحکام، بیروت، دار الاضواء، 1406ق.

2. العاملی، شیخ بهاء الدین محمد، توضیح المقاصد، مصر، مطبعه المحروسة بمصر، 1896م.

3. عاملی، شیخ حر، وسائل الشیعه، بیروت، دار احیاء التراث، بی تا.

4. عبد الله، محمد، تاریخ جمعیات السریة، بی نا، بی تا.

5. عربی، احمد شوقی ابراهیم، الحیاة الساسیة الفکریة للزیدیة المشرق الاسلامی، مصر، مکتبة مدیولی، 2000م.

6. عسکری، سید مرتضی، عبد الله بن سبا و دیگر افسانه های تاریخی، ترجمه احمد فهری و دیگران، تهران، مجمع العلمی الاسلامی، 1370ش.

7. عسکری، سید مرتضی، نقش ائمه در احیاء دین، مجمع علمی اسلامی، دوم، 1373ش.

8. عطایی، محمد رضا، شیعه در تاریخ، آستان قدس رضوی، دوم، 1375ش.

9. غفاری قزوینی، قاضی احمد، تاریخ جهان آرا، تهران، کتابفروشی حافظ، 1343ش.

10. فرمانیان، مهدی، درسنامه تاریخ و عقاید زیدیه، نشر ادیان، اول، 1386ش.

11. فلسفی، نصر الله، زندگانی شاه عباس، تهران، علمی، 1371ش.

12. فیاضی، عبد الله، تاریخ الامامیة، بی نا، بی تا.

13. فیروز آبادی، قاموس اللغة، بی نا، چاپ سنگی.

ص: 210

1. القاموس الاسلامی.

2. قبادیانی، ناصر خسرو، سفرنامه ناصر خسرو، کتابفروشی دوار، 1363ش.

3. قربانی، محمد علی، پیشینه تاریخی، فرهنگی لاهیجان و بزرگان آن، تهرا، سایه، اول، 1375.

4. القرشی، باقر الشریف، حیاة الامام موسی بن جعفر علیه السلام ، بی نا، دوم، 1389ق.

5. قزوینی رازی، عبد الجلیل، النقض، تهران، انجمن آثار ملی، بی تا.

6. قمی، شیخ عباس، منتهی الآمال، قم، هجرت، بی تا.

7. القندوزی الحقی، سلیمان، ینابیع المودة، بی نا، بی تا.

8. کاشف الغطا، محمد حسین، اصل الشیعة و اصولها، بیروت، موسوعة الاعلمی، 1402ق.

9. کرد علی، محمد، خطط الشام، دمشق، کتبه النوری، سوم، 1404 = 1983م.

10. کریمان، حسن، سیره و قیام زید بن علی، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، بی تا.

11. کسروی، احمد، شهریاران گمنام، چاپ پیروز، 1307.

12. کشاورز، کریم، گیلان، چاپخانه سپهر، دوم، 1362ش.

13. کیاگیلانی، سید احمد، سراج الانساب، قم، منشورات مکتبه مرعشی النجفی، 1409ق.

14. گلازبهر، العقیدة الشریعة فی الاسلام، بی نا، بی تا.

15. مادلونگ، اخبار ائمه الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، انتشارات الهام، دوم، 1368.

16. مامقانی، علامه، تنقیح المقال، چاپ سنگی.

17. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، بی نا، بی تا.

18. محرمی، غلام حسین، دفاع از حقانیت شیعه، قم، موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، اول، 1378ش.

ص: 211

1. المحلی، حمید بن علی، الحدائق الوردیة فی مناقب الزیدیة، بی نا، بی تا.

2. محمدی اشتهاردی، محمد، رابطه ایران با اسلام و تشیع، تهران، برهان، اول، 1377ش.

3. مدنی، سید علی خان، الدرجات الرفیعة فی طبقات الشیعة، قم، مکتبة بصیرتی، 1397ق.

4. مرعشی، سید ظهیر الدین، تاریخ طبرستان (رویان و مازندران)، نشر دار السلطنه پطز بزرگ و نشر گستره و نسخه سنگی، 1266ش= 1850م.

5. مرعشی، سید ظهیر الدین، گیلان و دیلمستان، تصحیح منوچهر ستوده، نشر اطلاعات، 1364ش.

6. مستوفی، حمد الله، تاریخ گزیده، با اهتمام عبد الحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، بی تا.

7. مستوفی، محمد محسن، زبدة التواریخ، به کوشش بهروز گودرزی، تهران، بنیاد موقوفات محمود افشار، 1372ش.

8. مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت، موسسه الاعلمی للمطبوعات، اول، 1429ق.

9. مسکویه، احمد بن محمد بن مسکویه، تجارب الامم، ترجمه علی نقی مشروی، انتشارات توس، 1376ش.

10. مشکور، محمد جواد، تاریخ ایران زمین، تهران، انتشارات اشراقی، دوم، 1363ش.

ص: 212

1. مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، با مقدمه کاظم مدیر شانه چی، مشهد، بنیاد پژوهش های آستان قدس رضوی، 1372ش.

2. مضطر، (مقدمه) دتا مضطر، جهان گشای خاقان (تاریخ شاه اسماعیل)، پاکستان، اسلام آباد، مرکز تحقیقات ایران و پاکستان، 1370ش.

3. مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلامی و ایران، تهران، صدرا، 1368ش.

4. مظفر، محمد حسین، تاریخ شیعه، ترجمه سید محمد باقر حجتی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، اول، 1368ش.

5. مظفر، محمد حسین، دلائل الصدق، قم، مکتبه بصیرتی، دوم، 1395ق.

6. معلمی، حسن و دیگران، تاریخ فلسفه اسلامی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، اول، 1385ش.

7. معین، محمد، فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر، 1360ش.

8. مغنیه، محمد جواد، الشیعة فی المیزان، قم، منشورات الشریف الرضی، 1413ق.

9. مفید، محمد بن محمد النعمان، الارشاد، کتابفروشی اسلامیه، بی تا.

10. مهجوری، اسماعیل، تاریخ مازندران مهجوری، نشر اثر، 1342ش.

11. مؤمنی، عبدالفتاح، تاریخ گیلان، انتشارات فروغی، 1353.

12. میرخواند، تاریخ حبیب السیر، کتابفروشی خیام، 1362ش.

ص: 213

1. میرخواند، میر محمد بن سید برهان الدین خواندشاه، روضه الصفا، انتشارات خیام، موسسه انتشارات دانشگاه، 1361ش.

2. ناشناس، حدود العالم من المشرق الی المغرب، ناشر کتابخانه طهوری، 1362.

3. نباطی العاملی، علی بن یونس، الصراط المستقیم الی مستحق التقدیم، تصحیح محمد باقر بهبودی، قم، المکتبه المرتضویه، 1384ش.

4. نجاشی، ابوالعباس، رجال النجاشی، بیروت، دار الاضواء، 1408ق.

5. نعمانی، محمد بن ابراهیم، الغیبة، مکتبه الصدوق، بی تا.

6. نوایی، عبد الحسن، شاه طهماسب صفوی، انتشارات ارغوان، 1368ش.

7. نوبختی، حسن بن موسی، فرق الشیعة، بیروت، دار الاضواء، دوم، 1404ق= 1984م.

8. نوری همدانی، حسین، اسلام مجسم علمای بزرگ اسلام، انتشارات مهدی موعود(عج)، نهم، 1386ش.

9. نوزاد، فریدون، نامه های خان احمد گیلانی، تهران، بنیاد موقوفات دکتر افشار، 1373ش.

10. هاشم معروف، حسن، الانتفاضات الشیعة عبر التاریخ، بی نا، بی تا.

11. همدانی، محمد بن عبد الملک، تکملة تاریخ الطبری (ذیل تاریخ الطبری)، بیروت، مطبعه الکاتولیکیه، 1961م.

12. هیثمی المکی، ابن حجر، الصواعق المحرقة، مصر، مکتبة قاهره، دوم، 1385ق.

ص: 214

1. هیثمی، علی بن ابی بکر، مجمع الزوائد، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، 1414ق.

2. ولهاوزن، یولیوس، تاریخ سیاسی صدر اسلام یا شیعه و خوارج، قم، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1375ش.

3. یارشاطر، احسان، عالم آرای شاه اسماعیل، ترجمه و نشر کتاب، 1349ش.

4. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، قم، منشورات الشریف الرضی، 1414ق.

5. یوسفی نیا، علی اصغر، تاریخ تنکابن، نشر قطره، 1370ش.

ص: 215